Đất hiếm - điểm tựa quyền lực của Trung Quốc đối mặt nhiều thách thức

Khi bật động cơ của chiếc ô tô điện thế hệ mới hay tua-bin gió khổng lồ quay ngoài khơi, ít người nghĩ rằng đất hiếm đang giữ vai trò nền tảng cho công nghệ đó. Nếu như nguồn cung đất hiếm này bị Trung Quốc siết chặt, nhiều ngành công nghiệp toàn cầu như ô tô điện, chip, năng lượng tái tạo, hàng không vũ trụ và công nghệ quốc phòng có thể bị ảnh hưởng ngay tức khắc. Vì vậy, việc Trung Quốc liên tục kiểm soát xuất khẩu đất hiếm từ năm 2023 đến nay không chỉ là câu chuyện khoáng sản mà đã trở thành bài toán địa chính trị và công nghệ toàn cầu.

Đất hiếm là nhóm 17 nguyên tố hóa học có tính chất từ tính, quang học hoặc hóa học đặc biệt, được dùng trong các ứng dụng công nghệ cao như nam châm vĩnh cửu cho ô tô điện và tua-bin gió, chip, radar, cảm biến quân sự… Dù tên là “đất hiếm” nhưng trên thực tế, chúng không hiếm về mặt trữ lượng, mà khó khai thác và tinh chế vì phân tán, không tập trung như các kim loại khác, đòi hỏi công nghệ cao và chi phí lớn.

Những thế mạnh chiến lược của ngành công nghiệp đất hiếm Trung Quốc

Trữ lượng, sản lượng và chuỗi khép kín

Trung Quốc đang dẫn đầu về trữ lượng đất hiếm với khoảng 44 triệu tấn vào năm 2024, cao hơn nhiều so với Brazil (21 triệu tấn), Ấn Độ (6,9 triệu tấn), Úc (5,9 triệu tấn), Nga (3,8 triệu tấn), Mỹ (1,9 triệu tấn).

Quan trọng hơn, Trung Quốc đã xây dựng chuỗi khép kín, từ khai thác, tuyển quặng, tinh luyện đất hiếm đến chế tạo nam châm. Các chuyên gia của công ty nghiên cứu Wood Mackenzie (Scotland) nhấn mạnh: “Trung Quốc chiếm ưu thế không phải vì trữ lượng lớn nhất, mà do đầu tư vào công nghệ và năng lực chế biến suốt nhiều thập kỷ”.

Công nhân vận chuyển đất chứa các nguyên tố đất hiếm tại Liên Vân Cảng, tỉnh Giang Tô, Trung Quốc - Ảnh: Reuters

Đa phần tài nguyên và các nhà máy chế biến đất hiếm đều tập trung ở Trung Quốc, cộng thêm sự hỗ trợ mạnh mẽ từ chính phủ, giúp nước này duy trì công suất lớn và chi phí thấp. Trong khi đó, tại Mỹ, châu Âu và các nước phát triển, nhiều cơ sở chế biến đất hiếm đã bị đóng cửa do quy định môi trường nghiêm ngặt và chi phí cao.

Chính sách ưu đãi và biện pháp siết chặt xuất khẩu

Nhờ chính sách ưu đãi, trợ giá và đầu tư công, Trung Quốc đã tạo ra “nhà máy nam châm đất hiếm” lớn nhất thế giới. Việc sản xuất với quy mô lớn giúp giảm giá thành và tạo lợi thế cạnh tranh so với phần còn lại của thế giới.

Nam châm đất hiếm là loại nam châm vĩnh cửu mạnh nhất hiện nay, được làm từ các nguyên tố đất hiếm.

Kiểm soát gần như toàn diện chuỗi cung cấp đất hiếm trên thế giới, Trung Quốc có quyền sử dụng vật liệu này như một đòn bẩy chiến lược. Khi Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm, nhiều ngành công nghiệp toàn cầu đều bị ảnh hưởng. Nước này có thể dùng cách đó để tăng áp lực trong quan hệ thương mại và công nghệ.

Trong năm 2025, Trung Quốc công bố một số biện pháp siết chặt xuất khẩu đất hiếm và nguyên liệu liên quan. Tháng 4.2025, Bộ Công Thương Trung Quốc áp quy định mới với 7 nguyên tố quan trọng (samarium, gadolinium, terbium, dysprosium, lutetium, scandium, yttrium) thuộc nhóm đất hiếm trung bình và nặng, với yêu cầu các công ty phải xin giấy phép đặc biệt để xuất khẩu.

Đến ngày 9.10 vừa qua, Trung Quốc tiếp tục mở rộng thêm 5 nguyên tố nữa (holmium, erbium, thulium, europium, ytterbium) để nâng tổng số nguyên tố bị kiểm soát lên 12/17.

Ngoài ra, Trung Quốc bổ sung hàng chục công nghệ tinh luyện vào danh sách kiểm soát và ban hành quy định yêu cầu các nhà sản xuất nước ngoài sử dụng nguyên liệu đất hiếm Trung Quốc phải tuân thủ quy định tương tự.

Những biện pháp này không chỉ giới hạn vào nguyên liệu thô, mà còn gồm cả nam châm vĩnh cửu và thiết bị chế biến đất hiếm. Theo Bộ Thương mại Trung Quốc, các quy định mới này yêu cầu bất kỳ sản phẩm hoặc linh kiện nào có chứa trên 0,1% đất hiếm nặng do Trung Quốc cung cấp đều phải xin giấy phép xuất khẩu.

Trung Quốc yêu cầu các công ty nước ngoài sẽ phải xin giấy phép nếu xuất khẩu sản phẩm chứa hơn 0,1% đất hiếm có nguồn gốc từ nước này - Ảnh: Internet

Động thái trên được cho là nằm trong chiến lược giữ đòn bẩy trước các cuộc đàm phán thương mại với Mỹ.

Các hạn chế mới nhất của Trung Quốc với 5 nguyên tố bổ sung và thiết bị xử lý sẽ có hiệu lực vào ngày 8.11, ngay trước khi thỏa thuận đình chiến thương mại 90 ngày với Mỹ hết hạn. Các quy tắc với các công ty nước ngoài sản xuất sản phẩm sử dụng thiết bị hoặc vật liệu đất hiếm của Trung Quốc sẽ có hiệu lực vào ngày 1.12.

“Đây là các biện pháp kiểm soát xuất khẩu nghiêm ngặt nhất mà Trung Quốc từng áp dụng. Rõ ràng là họ có đủ sức mạnh và đòn bẩy để buộc không chỉ công ty Mỹ mà cả các hãng trên toàn thế giới phải tuân thủ”, bà Gracelin Baskaran, Giám đốc phụ trách khoáng sản chiến lược tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nhận định.

“Trong chuỗi giá trị bán dẫn, các quy định kiểm soát xuất khẩu mới từ Trung Quốc có thể tác động mạnh nhất đến những hãng sử dụng hóa chất dựa trên đất hiếm ở quá trình sản xuất chip và các công ty tích hợp nam châm đất hiếm vào thiết bị của họ”, ông Jacob Feldgoise, nhà phân tích nghiên cứu dữ liệu cấp cao tại Trung tâm An ninh và Công nghệ Mới nổi của Đại học Georgetown, nhận xét.

Thiết bị sản xuất chip tiên tiến của ASML (Hà Lan) và Applied Materials (Mỹ) phụ thuộc nhiều vào đất hiếm vì chứa tia laser, nam châm và linh kiện khác sử dụng các nguyên tố này được chế tạo với độ chính xác cực cao.

Thách thức

Vấn đề môi trường

Khai thác đất hiếm, đặc biệt từ các mỏ hấp phụ ion (IAC) phổ biến ở miền nam Trung Quốc, gây ra những hậu quả môi trường nghiêm trọng như ô nhiễm hóa chất, xói mòn đất và ô nhiễm nguồn nước.

IAC là loại đất chứa các nguyên tố đất hiếm nặng ở dạng ion hấp phụ lỏng lẻo trên bề mặt các hạt đất sét, không liên kết chặt trong khoáng vật như nhiều loại mỏ khác. Nó được khai thác bằng cách rửa dung dịch hóa học vào đất - phương pháp có tác động rất lớn đến môi trường.

Trước áp lực ngày càng lớn về bảo vệ môi trường, Trung Quốc những năm gần đây buộc phải đóng cửa nhiều mỏ và siết chặt việc cấp phép khai thác, khiến chi phí tăng và sản lượng trong nước bị hạn chế.

Phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Myanmar

Để duy trì thế mạnh, Trung Quốc đang phụ thuộc mạnh vào nguồn cung đất hiếm từ Myanmar, nơi có nhiều mỏ đất hiếm nặng như dysprosium và terbium.

Bà Gracelin Baskaran, Giám đốc Chương trình An ninh Khoáng sản Chiến lược tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nói Myanmar chiếm khoảng 57% tổng lượng đất hiếm Trung Quốc nhập khẩu năm 2024.

Theo dữ liệu từ Hải quan Trung Quốc, xuất khẩu đất hiếm từ Myanmar sang nước này tăng mạnh từ năm 2018 và đạt đỉnh gần 42.000 tấn vào 2023.

Bà Gracelin Baskaran cho biết thêm, nguồn nhập khẩu từ Myanmar đặc biệt giàu các nguyên tố đất hiếm nặng, loại hiếm hơn trong vỏ trái đất, làm tăng giá trị và tình trạng khan hiếm của chúng.

“Sản lượng từ Myanmar đã củng cố đáng kể vị thế thống trị của Trung Quốc, về cơ bản trao cho nước này quyền kiểm soát gần như độc quyền chuỗi cung ứng đất hiếm nặng toàn cầu và cũng là đòn bẩy lớn mà họ nắm giữ hiện nay”, Gracelin Baskaran nhận xét.

Myanmar trở thành nguồn cung chính của hai nguyên tố đất hiếm nặng rất được săn đón là dysprosium và terbium - đóng vai trò then chốt trong sản xuất công nghệ cao, gồm quốc phòng, hàng không vũ trụ và năng lượng tái tạo.

“Điều này đã tạo ra một chuỗi cung ứng mà ở đó việc khai thác tập trung tại Myanmar, trong khi khâu chế biến và gia tăng giá trị chủ yếu diễn ra ở Trung Quốc”, Gracelin Baskaran cho biết.

Myanmar sở hữu những mỏ đất hiếm với hàm lượng đất hiếm nặng cao hơn, theo ông David Merriman - Giám đốc nghiên cứu tại Project Blue. Những mỏ này thuộc loại đất sét hấp phụ ion (IAC).

Theo David Merriman, phần lớn hoạt động khai thác IAC trên thế giới từng tập trung tại miền nam Trung Quốc trong giai đoạn đầu đến giữa những năm 2010. Song khi Trung Quốc bắt đầu áp dụng các tiêu chuẩn và quy định môi trường mới cho ngành đất hiếm, nhiều dự án trong nước buộc phải đóng cửa.

“Miền bắc Myanmar được xem là khu vực có địa chất tương đồng với các vùng có mỏ IAC ở Trung Quốc. Người ta đã nhanh chóng xây dựng các mỏ IAC mới tại Myanmar, về cơ bản thay thế cho sản xuất nội địa Trung Quốc. Nhiều doanh nghiệp Trung Quốc đã tham gia phát triển các dự án IAC này”, David Merriman nói.

Lượng đất hiếm khai thác được tại các mỏ IAC ở Myanmar chủ yếu xuất khẩu sang Trung Quốc dưới dạng “oxit đất hiếm” để tiếp tục tinh luyện và chế biến, theo Yue Wang - chuyên gia tư vấn cao cấp về đất hiếm tại công ty Wood Mackenzie.

Năm 2024, một báo cáo từ tổ chức Global Witness (chuyên điều tra các vấn đề môi trường) cho biết Trung Quốc về cơ bản đã "chuyển giao hoạt động khai thác đất hiếm sang Myanmar, với cái giá khủng khiếp cho môi trường và cộng đồng địa phương".

Việc phụ thuộc vào Myanmar cũng khiến Trung Quốc đối mặt với các rủi ro chuỗi cung ứng, giới chuyên gia cảnh báo.

Theo Global Witness, phần lớn đất hiếm nặng từ Myanmar xuất phát từ bang Kachin (Kachin State) ở phía bắc, giáp ranh Trung Quốc. Tuy nhiên, chính quyền quân sự Myanmar đã gặp khó khăn trong việc kiểm soát khu vực này trước sự phản kháng của người dân và các nhóm vũ trang.

“Dựa vào Myanmar là một lựa chọn đầy rủi ro, xét đến cuộc nội chiến đang diễn ra. Năm 2024, Quân đội Độc lập Kachin (KIA), một nhóm phiến quân có vũ trang, đã chiếm quyền kiểm soát các mỏ chiếm tới một nửa sản lượng đất hiếm nặng của thế giới”, bà Gracelin Baskaran nói.

Kể từ đó, có những báo cáo về gián đoạn nguồn cung khiến giá một số nguyên tố đất hiếm nặng tăng vọt. Theo một bản tin của Reuters, KIA được cho đang dùng nguồn tài nguyên này để tạo đòn bẩy đàm phán với Trung Quốc.

Dữ liệu từ Hải quan Trung Quốc cho thấy lượng nhập khẩu oxit đất hiếm từ Myanmar đã giảm hơn 1/3 trong 5 tháng đầu năm 2025 so với cùng kỳ 2024.

“Nếu Myanmar ngừng hoàn toàn việc xuất khẩu nguyên liệu đất hiếm sang Trung Quốc, nước này sẽ gặp khó khăn lớn trong việc đáp ứng nhu cầu đất hiếm nặng trong ngắn hạn”, ông David Merriman cho hay.

Khai thác đất hiếm đã bùng nổ ở khu vực Kachin của Myanmar - Ảnh: Global Witness

Không ngạc nhiên khi Trung Quốc đang tìm cách đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm nặng.

Theo David Merriman, các mỏ IAC cũng được tìm thấy ở các nước láng giềng như Malaysia và Lào, nơi một số dự án đang được triển khai với sự tham gia của Trung Quốc. Thế nhưng, ông lưu ý rằng các tiêu chuẩn môi trường ở các nước này dự kiến sẽ cao hơn, gây thêm thách thức cho những nhà khai thác đất hiếm.

Việc Trung Quốc quyết định giảm khai thác đất hiếm nặng trong nước có thể là lời cảnh báo cho các quốc gia khác về cái giá phải trả khi phát triển những dự án này.

Một báo cáo từ hãng truyền thông Caixin (Trung Quốc) năm 2022 ghi nhận rằng các khu mỏ IAC cũ ở miền nam Trung Quốc đã để lại nước độc hại, đất nhiễm hóa chất, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh kế của nông dân địa phương.

Rủi ro địa chính trị và thương mại

Sau khi Trung Quốc siết xuất khẩu đất hiếm, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã lên tiếng gay gắt, đe dọa áp thuế bổ sung 100% với hàng hóa Trung Quốc và kiểm soát xuất khẩu phần mềm quan trọng.

Ủy ban Đặc biệt của Hạ viện Mỹ về Trung Quốc lên án động thái này, gọi đó là “một tuyên bố chiến tranh kinh tế chống lại Mỹ”. Chủ tịch ủy ban này, nghị sĩ đảng Cộng hòa John Moolenaar, nói rằng Trung Quốc đã “chĩa súng đã nạp đạn vào nền kinh tế Mỹ”.

Cạnh tranh toàn cầu

Mỹ, Úc, Nhật Bản và Liên minh châu Âu (EU) đang đẩy mạnh đa dạng hóa nguồn cung, mở lại mỏ mới, phát triển khả năng tinh luyện và tái chế đất hiếm.

Tháng 10.2025, Mỹ và Úc ký thỏa thuận khung về khoáng sản chiến lược với tổng giá trị cam kết lên tới 8,5 tỉ USD. Theo đó, mỗi bên sẽ đầu tư tối thiểu 1 tỉ USD trong 6 tháng tới để phát triển các dự án khai thác, tinh chế và chế tạo sản phẩm cuối cùng (như nam châm vĩnh cửu) phục vụ ngành ô tô điện, quốc phòng và công nghiệp tiên tiến.

Mỹ và Úc cũng đề xuất áp dụng cơ chế giá sàn nhằm bảo vệ các nhà cung cấp phương Tây trước chính sách trợ cấp giá rẻ của các đối thủ, cũng như đẩy nhanh cấp phép xây dựng nhà máy mới.

EU đã đặt mục tiêu đến năm 2030 phải xử lý 40% nhu cầu đất hiếm trong khối. Trong năm 2025, EU đã khánh thành nhà máy sản xuất nam châm NdFeB đầu tiên tại Estonia và mở rộng dây chuyền tinh chế tại Pháp, nhằm dần hình thành chuỗi cung trong nội khối.

Các nước châu Á khác như Nhật Bản, Ấn Độ cũng rốt ráo tăng cường hợp tác với đối tác và đầu tư vào dự án mới để giảm lệ thuộc.

Ngoài ra, chính phủ các nước phương Tây còn đẩy mạnh dự trữ chiến lược và tái chế khoáng sản cũ. Mỹ mở rộng chương trình tích trữ và đầu tư vào công nghệ tái chế pin điện, nơi có thể thu hồi đất hiếm từ linh kiện hết hạn sử dụng.

Tuy nhiên, ông Ryan Castilloux, nhà sáng lập kiêm Giám đốc điều hành công ty nghiên cứu độc lập Adamas Intelligence (Canada), nhận định rằng dù duy trì được chính sách và đầu tư ổn định, Mỹ cùng các đồng minh vẫn sẽ cần 10 đến 15 năm để xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm đủ quy mô và năng lực đáp ứng nhu cầu đang tăng mạnh.

“Hiện nay, mỗi năm Mỹ nhập khoảng 10.000 tấn nam châm đất hiếm từ Trung Quốc, còn châu Âu nhập hơn 25.000 tấn. Nhu cầu nam châm đất hiếm ở cả hai khu vực này đang tăng rất nhanh, và các con số trên sẽ còn tăng gấp nhiều lần trong thập kỷ tới”, Ryan Castilloux cho hay.

Xu hướng trong tương lai

Trong vài năm tới, ba xu hướng chính có thể sẽ quyết định ngành công nghiệp đất hiếm toàn cầu.

Tái định vị chuỗi cung: Các nước bên ngoài Trung Quốc sẽ tiếp tục đầu tư mạnh vào khai thác, tinh luyện đất hiếm, sản xuất nam châm để giảm phụ thuộc.

Kiểm soát xuất khẩu và sử dụng đòn bẩy địa chính trị: Trung Quốc sẽ tiếp tục sử dụng đất hiếm như một công cụ chiến lược. Điều này khiến “chiến tranh nguyên liệu” trở thành một phần của tranh chấp công nghệ và thương mại.

Bền vững môi trường và phát triển lâu dài: Khai thác đất hiếm có thể trở thành gánh nặng môi trường lớn nếu không quản lý tốt. Trung Quốc sẽ phải nâng cao tiêu chuẩn, còn các nước khác có thể lấy đó làm lợi thế cạnh tranh bằng công nghệ “đất hiếm xanh”.

Nếu muốn duy trì vị thế dẫn đầu, Trung Quốc cần đầu tư mạnh mẽ hơn vào công nghệ tinh luyện, tăng cường kiểm soát môi trường và giảm phụ thuộc vào nguồn cung không ổn định như Myanmar. Với các nền kinh tế khác như Mỹ, Úc và EU, cơ hội là rất lớn nhưng đòi hỏi cần có thời gian, tiền bạc và chính sách ổn định.

Sơn Vân