Danh mục các loài ĐVHD có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại: Khung pháp lý cần thiết để hỗ trợ kiểm lâm và chủ nuôi

Ngày 23/4/2025, Tòa án nhân dân huyện Hóc Môn đã tuyên phạt đối tượng Trương Văn Tuấn 10 năm 6 tháng tù về hành vi nuôi nhốt trái phép các loài ĐVHD nguy cấp, quý hiếm. (Nguồn: ENV)

Mù mờ “hoang dã”, “gây nuôi”

Ngày 17/5/2025, Chi cục Kiểm lâm TP Huế lý giải liên quan về quy định yêu cầu các chủ quán cà phê trên địa bàn khi tiếp khách hàng có mang theo chim cảnh phải chứng minh nguồn gốc hợp pháp của các cá thể chim. Theo đó, hiện nay, băn khoăn lớn nhất từ người chơi chim cảnh tại Huế, đó là các loại chim như chào mào, vành khuyên - vốn phổ biến trong thú chơi chim - có thuộc diện bị cấm nuôi?

Theo đại diện Chi cục Kiểm lâm TP Huế, chim chào mào (Pycnonotus jocosus), vành khuyên đều là động vật rừng thông thường, không thuộc nhóm nguy cấp, quý hiếm nên không bị cấm nuôi nhốt. Mặc dù việc nuôi nhốt chim chào mào không bị cấm, nhưng hoạt động khai thác từ tự nhiên phải được thực hiện theo phương án hợp pháp và có sự phê duyệt của cơ quan kiểm lâm. Trên thực tế, TP Huế chưa từng cấp phép cho bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào tiến hành khai thác loài chim này trong tự nhiên.

Trong khi đó, tình trạng săn bắt trái phép chim đã xảy ra. Trong đó, đáng chú ý là vụ cơ quan chức năng phát hiện và thu giữ hơn 900 cá thể chim chào mào không có nguồn gốc hợp pháp được vận chuyển trái phép trên địa bàn vào năm 2024. Vụ việc này làm dấy lên lo ngại về nguy cơ tận diệt loài nếu không có biện pháp quản lý chặt chẽ.

Đối với việc xác định nguồn gốc hợp pháp, Kiểm lâm TP Huế cho hay, có 5 trường hợp được công nhận bao gồm: chim khai thác từ tự nhiên có giấy phép; chim nhập khẩu hợp pháp; mua sau tịch thu của cơ quan chức năng; nuôi sinh sản từ cá thể mẹ có nguồn gốc hợp pháp; chim mua bán, chuyển nhượng từ người nuôi có hồ sơ hợp lệ. Các trại nuôi hợp pháp phải có sổ theo dõi, kê khai tăng giảm đàn, chịu trách nhiệm với cơ quan quản lý.

Thời gian gần đây, tại nhiều thành phố lớn trên cả nước có một cá nhân hoặc nhóm người, đội mũ, bịt khẩu trang kín mít ngồi bán rong rùa trên vỉa hè thu hút người qua lại. Các đối tượng buôn bán này có một điểm chung là không ngồi cố định tại một địa điểm và nhanh chóng bỏ chạy khi phát hiện sự có mặt của cơ quan chức năng. Bà Bùi Thị Hà - Phó Giám đốc Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) cho biết, các loài rùa được bán rong tại một số đô thị lớn trên cả nước chủ yếu là rùa răng, rùa núi vàng và rùa núi viền.

Cũng theo bà Hà, “mặc dù trong nhiều trường hợp, theo ghi nhận ENV các đối tượng bán rong rùa thậm chí có thể cung cấp mã số trại nuôi/bảng kê lâm sản có xác nhận của cơ quan kiểm lâm để chứng minh nguồn gốc hợp pháp của các cá thể rùa được bày bán. Nhưng theo như chúng tôi nhận thấy, nếu không muốn nói là 100% thì cũng phải đến 99% những trường hợp hiện nay đang bán rùa ở lòng đường, vỉa hè ở Hà Nội hay Thành phố Hồ Chí Minh thì không đáp ứng đầy đủ các điều kiện trên hoặc thậm chí là không bảo đảm nguồn gốc hợp pháp của các cá thể rùa đang được buôn bán, một giấy phép có thể được tái sử dụng nhiều lần cho các cá thể rùa khác nhau”.

Lợi dụng danh nghĩa “cơ sở nuôi hợp pháp” để vi phạm pháp luật về ĐVHD

Thực trạng này đang gióng lên hồi chuông về tình trạng sử dụng vỏ bọc cơ sở nuôi để vi phạm pháp luật về ĐVHD. Ngày 23/4/2025, TAND huyện Hóc Môn, TP Hồ Chí Minh đã tuyên phạt đối tượng Trương Văn Tuấn 10 năm 6 tháng tù về hành vi nuôi nhốt trái phép các loài ĐVHD nguy cấp, quý hiếm theo quy định tại khoản 3 Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung 2017.

Việc ban hành Danh mục các loài được phép gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại sẽ là cơ sở pháp lý quan trọng. (Ảnh minh họa - Nguồn: VGP)

Trước đó, tháng 11/2019, Cục Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường, Bộ Công an phối hợp với các cơ quan chức năng trên địa bàn TP Hồ Chí Minh đã phát hiện và thu giữ 57 cá thể ĐVHD các loại trong đó có nhiều loài nguy cấp, quý, hiếm được pháp luật Việt Nam bảo vệ ở mức độ cao nhất - thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ tại Nghị định 160/2013/NĐ-CP, Nhóm IB, Danh mục động vật rừng nguy cấp quý hiếm tại Nghị định 06/2019/NĐ-CP và Phụ lục I CITES như: báo gấm (Neofelis nebulosa), beo lửa (Catopuma temminckii), cầy mực (Arctictis binturong), mèo cá (Prionailurus viverrinus), cầy vằn bắc (Chrotogale owstoni), rái cá vuốt bé (Aonyx cinereus), bồ nông chân xám (Pelecanus philippensis), vượn đen má vàng (Nomascus (Hylobates) gabriellae), công má vàng (Pavo muticus), cắt lớn (Falco peregrinus) và vượn pi-lê (Hylobates pileatus) tại cơ sở nuôi ĐVHD của đối tượng Trương Văn Tuấn ở xã Xuân Thới Đông, huyện Hóc Môn, TP Hồ Chí Minh.

Theo lời khai của Trương Văn Tuấn, phần lớn số ĐVHD này do một số đơn vị kiểm lâm ở phía Nam giao cho đối tượng sau khi được người dân tự nguyện giao nộp và một phần khác do đối tượng mua trôi nổi trên thị trường. Đối tượng Tuấn cũng đã cung cấp bảng kê lâm sản có xác nhận của các đơn vị kiểm lâm có liên quan chứng minh nguồn gốc của số ĐVHD này. Tuy nhiên, sau quá trình xác minh, cơ quan cảnh sát điều tra xác định hầu hết các trường hợp giao nộp ĐVHD theo lời khai của Tuấn và thể hiện tại các bảng kê lâm sản do đối tượng này cung cấp là không có thật. Cơ quan cảnh sát điều tra cũng đã khởi tố vụ án “Giả mạo trong công tác” để làm rõ trách nhiệm của các cán bộ kiểm lâm có liên quan.

Theo ENV, Trương Văn Tuấn được biết đến là một đầu mối lớn chuyên mua bán, vận chuyển trái phép ĐVHD từ các quốc gia láng giềng về Việt Nam, sau đó “hợp pháp hóa” tại các trại nuôi để đưa đi tiêu thụ trong và ngoài nước. Bên cạnh đăng ký và được cấp mã số cơ sở nuôi dưới tên mình, đối tượng cũng đồng thời là chủ của nhiều cơ sở nuôi dưới danh nghĩa của một số cá nhân khác. Các cơ sở này đều được cơ quan kiểm lâm cấp phép nuôi thương mại một số lượng lớn ĐVHD, trong đó có những loài được các nhà khoa học đánh giá là “không có khả năng gây nuôi thương mại” như rùa đầu to.

Bà Bùi Thị Hà - Phó Giám đốc ENV cho biết: “Bản án 10 năm 6 tháng tù dành cho đối tượng Trương Văn Tuấn không chỉ cho thấy quyết tâm đấu tranh với tội phạm về ĐVHD của các cơ quan tiến hành tố tụng huyện Hóc Môn mà còn là lời cảnh tỉnh đanh thép với các đối tượng đang lợi dụng danh nghĩa “cơ sở nuôi hợp pháp” để nuôi nhốt, buôn bán, vận chuyển ĐVHD trái phép”.

Gây nuôi ĐVHD vì mục đích thương mại, cần có khung pháp lý rõ ràng

Từ vụ án này có thể thấy, trên thực tế, việc sử dụng vỏ bọc cơ sở nuôi để “hợp pháp hóa” ĐVHD bất hợp pháp của đối tượng Tuấn không phải là một hiện tượng cá biệt. Các quy định quản lý hiện hành còn bất cập đã tạo ra nhiều lỗ hổng cho các đối tượng lợi dụng để nhập lậu ĐVHD từ tự nhiên hoặc từ các nguồn bất hợp pháp khác và buôn bán trái phép tại các cơ sở đăng ký nuôi thương mại.

Thời gian gần đây, tại nhiều thành phố lớn trên cả nước có một cá nhân hoặc nhóm người, đội mũ, bịt khẩu trang kín mít ngồi bán rong rùa trên vỉa hè. (Nguồn: FB Hanoi Fan)

Chính vì vậy, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền cần cấp bách ban hành “Danh mục các loài ĐVHD có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại” vì thực tế đã và đang cho thấy không thể đánh đổi đa dạng sinh học để phát triển kinh tế. Việc phát triển kinh tế cần song hành với công tác bảo tồn đa dạng sinh học.

Ban hành “Danh mục các loài ĐVHD có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại” sẽ là một giải pháp rất khả thi vì tạo ra khung pháp lý rõ ràng cho người dân dễ dàng tuân thủ và giảm thiểu các khó khăn, vướng mắc trong công tác quản lý gây nuôi thương mại ĐVHD, tạo điều kiện cho người dân phát triển kinh tế đồng thời đáp ứng mục tiêu bảo tồn đa dạng sinh học.

Cụ thể, theo ENV, “Danh mục các loài có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại” sẽ chỉ liệt kê các loài có đặc tính sinh thái phù hợp và giá trị kinh tế cao, từ đó bảo đảm lợi nhuận cho người nuôi. Khi có danh mục này, các rủi ro tài chính cho người dân sẽ được giảm thiểu đáng kể vì người dân không còn mạo hiểm đầu tư nuôi các loài không phù hợp với nuôi thương mại.

Bên cạnh đó, việc giới hạn, chỉ cho phép nuôi thương mại những loài mà hoạt động buôn bán không tác động tiêu cực đến các quần thể loài ĐVHD trong tự nhiên sẽ bảo đảm hoạt động nuôi thương mại phù hợp với quy định pháp luật trong nước và quốc tế, đồng thời giảm thiểu việc khai thác quá mức đối với đa dạng sinh học của Việt Nam; giải quyết những tồn tại hiện có như việc sử dụng vỏ bọc trại nuôi để “hợp pháp hóa” ĐVHD bị săn bắt trái phép từ tự nhiên; làm giả, tái sử dụng giấy tờ hay các hành vi vi phạm khác đang đe dọa đa dạng sinh học của Việt Nam.

Với việc ban hành Danh mục này, thủ tục đăng ký nuôi cũng sẽ được tối giản, giúp người nuôi dễ dàng tuân thủ các yêu cầu pháp lý có liên quan; giảm gánh nặng hành chính cho cơ quan cấp phép và các Cơ quan khoa học CITES Việt Nam, đồng thời giúp tăng cường hiệu quả thực thi pháp luật và giảm chi ngân sách nhà nước do chỉ cần tập trung quản lý một số loài nhất định được phép gây nuôi. Tăng cường tính minh bạch, trách nhiệm và công bằng trong công tác quản lý, giảm thiểu tham nhũng nhờ những quy định rõ ràng và cải thiện công tác thực thi pháp luật.

Xung quanh đề xuất ban hành “Danh mục các loài có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại” cũng có nhiều quan điểm băn khoăn như nếu chỉ một số loài nhất định được phép nuôi thương mại có thể hạn chế tính đa dạng và cơ hội cho người nuôi; nuôi một nhóm loài cố định có thể dẫn đến tình trạng cung vượt cầu, hạ giá sản phẩm trên thị trường và giảm lợi nhuận…

Theo ENV, Danh mục các loài có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại sẽ được cập nhật thường xuyên trên cơ sở đánh giá kĩ lưỡng, do đó những lựa chọn về loài nuôi sẽ dần được mở rộng hơn cho người nuôi trong khi vẫn bảo đảm tính bền vững và bảo tồn đa dạng sinh học. Mặt khác, Danh mục các loài có khả năng gây nuôi sinh sản vì mục đích thương mại chỉ bao gồm những loài có khả năng sinh lời về mặt kinh tế. Việc ban hành Danh mục trên thực tế lại giúp giảm tình trạng cung vượt cầu khi không khuyến khích nuôi những loài đang dư thừa hoặc không có khả năng sinh lời trên thị trường.

Hồng Minh