Đài tưởng niệm Covid - 19: Biểu tượng văn hóa trong quy hoạch đô thị

Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM vừa phát động lấy ý kiến người dân cho công trình biểu tượng ghi dấu tinh thần chung sức, đồng lòng của thành phố trong cuộc chiến vượt qua đại dịch COVID-19. Công trình dự kiến được xây dựng tại khu đất số 1 Lý Thái Tổ, phường Vườn Lài.

Trước đó, tại Hội nghị tổng kết 50 năm văn học - nghệ thuật TP.HCM diễn ra ngày 18-10, Bí thư Thành ủy TP.HCM Trần Lưu Quang cho biết thành phố đã có chủ trương chuyển khu đất số 1 Lý Thái Tổ thành công viên, trong đó sẽ bố trí đài tưởng niệm đồng bào, cán bộ, chiến sĩ đã hy sinh, tử vong vì đại dịch COVID-19.

Thông tin này ngay lập tức nhận được sự đồng thuận và ủng hộ rộng rãi từ người dân thành phố. Nhiều ý kiến cho rằng đây là một công trình giàu ý nghĩa nhân văn, và là biểu tượng của tinh thần kiên cường, nhân ái của người dân TP.HCM trong những tháng ngày gian khó.

Một biểu tượng văn hóa - nhân văn mang tầm quốc tế

Đài tưởng niệm các nạn nhân COVID-19 tại TP.HCM không chỉ là nơi tưởng nhớ những người đã khuất, mà còn là biểu tượng của lòng nhân ái, tri ân và sức sống bền bỉ của thành phố sau những ngày tháng đau thương

PGS.TS Hà Minh Hồng, nguyên Trưởng khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM, cho rằng việc TP.HCM xây dựng Đài tưởng niệm nạn nhân COVID-19 là một việc làm cần thiết và mang ý nghĩa sâu sắc. Trước hết, đây là cách để tưởng nhớ hàng chục ngàn nạn nhân đã mất trong thời gian ngắn - bao gồm người dân, cán bộ, chiến sĩ và biết bao con người đã hy sinh thầm lặng trong đại dịch.

Thứ hai, đó là lời tri ân dành cho lực lượng tuyến đầu và toàn thể đồng bào cả nước – những người đã hướng về TP.HCM trong những ngày tháng khốc liệt nhất. Và sâu xa hơn, khu tưởng niệm sẽ là nơi lưu giữ hồ sơ, ký ức, những câu chuyện thật, để thế hệ mai sau hiểu rằng dân tộc Việt Nam đã từng đi qua một “cuộc chiến” không tiếng súng, nhưng đầy nước mắt, lòng nhân ái và niềm tin vào sự sống.

PGS.TS Hà Minh Hồng, nguyên Trưởng khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM chia sẻ với phóng viên. Ảnh: Hà Sang

“Nếu TP.HCM đi đầu trong việc xây dựng khu tưởng niệm này, đó không chỉ là một công trình tri ân, mà còn là một biểu tượng văn hóa - nhân văn mang tầm quốc tế,” PGS.TS Hà Minh Hồng nhấn mạnh.

Theo ông, thành phố cần có một không gian tưởng niệm nơi người dân không chỉ bày tỏ lòng thương tiếc mà còn tri ân những người đã mất trong đại dịch. Bên cạnh đó, khu tưởng niệm cũng nên là nơi lưu giữ tư liệu, hình ảnh, ký ức về một giai đoạn lịch sử đặc biệt - khi đại dịch ập đến bất ngờ và để lại dấu ấn sâu đậm trong tâm trí mỗi người.

Một công trình như vậy, theo ông, không chỉ phục vụ nghiên cứu, mà còn góp phần giáo dục và nuôi dưỡng tinh thần nhân văn trong xã hội. Đại dịch COVID-19 là ký ức không chỉ của riêng Việt Nam, mà của cả thế giới. Những hình ảnh như “vũ điệu rửa tay” hay nỗ lực chống dịch của Việt Nam đã in đậm trong ý thức nhân loại, trở thành một phần của di sản ký ức toàn cầu. Vì vậy, việc xây dựng khu tưởng niệm tại TP.HCM - nơi chịu ảnh hưởng nặng nề nhưng cũng thể hiện tinh thần kiên cường, đoàn kết và nhân ái - là điều hết sức cần thiết.

“Đây không chỉ là đài tưởng niệm, mà còn là ‘bảo tàng của ký ức’, của một thời kỳ lịch sử mang nhiều mất mát nhưng cũng đầy bản lĩnh và tình người,” ông chia sẻ.

Theo PGS.TS Hà Minh Hồng, việc xây dựng khu tưởng niệm COVID-19 phải xuất phát từ tinh thần “toàn dân, toàn quốc” của công cuộc chống dịch - một cuộc chiến như chống giặc, nơi cả Đảng, toàn dân và toàn quân cùng chung sức. “Đây là công trình của cả nước, cần có sự đóng góp về trí tuệ, ý tưởng, công sức và tình cảm của nhân dân - không chỉ ở Việt Nam, mà còn từ bạn bè quốc tế, các bác sĩ, chuyên gia từng tham gia cứu chữa tại TP.HCM.”

Đề xuất khu tưởng niệm có 3 nội dung chính:

PGS.TS Hà Minh Hồng, nguyên Trưởng khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM đề xuất khu tưởng niệm toàn diện nên bao gồm ba nội dung chính:

Thứ nhất, Đài tưởng niệm, dành để tưởng nhớ hàng chục ngàn nạn nhân - người dân, cán bộ, chiến sĩ, y bác sĩ, được thể hiện bằng hình thức phù hợp với văn hóa Việt Nam, kết hợp giữa nghệ thuật, kiến trúc và tinh thần tri ân.

Thứ hai, Khu tưởng niệm và tri ân, là không gian để người dân và các tổ chức có thể thắp hương, ghi nhớ, bày tỏ lòng biết ơn và tôn vinh những đóng góp thầm lặng của các lực lượng đã hy sinh vì TP.HCM và miền Nam. Ông cho rằng ý tưởng và sự sáng tạo của nhân dân trong việc thể hiện tri ân là vô cùng phong phú, cần được khơi dậy.

Thứ ba, Bảo tàng - khu lưu giữ tư liệu, nơi tập hợp hồ sơ, tư liệu, hình ảnh, ký ức về đại dịch giai đoạn 2019 - 2023, đặc biệt tại TP.HCM - tâm điểm của cả nước trong cuộc chiến chống dịch. Bảo tàng này cũng cần lưu giữ các thông tin quốc tế từ Tổ chức Y tế Thế giới, để công trình vừa phản ánh trải nghiệm của Việt Nam, vừa kết nối với nhận thức toàn cầu.

Hiện nay, theo ông Hồng, lực lượng vũ trang TP.HCM đã tiên phong trong việc tập hợp tư liệu – đây sẽ là nền tảng quan trọng cho việc hình thành khu tưởng niệm toàn diện, không chỉ là nơi tưởng niệm mà còn là biểu tượng tri ân, giáo dục và lưu giữ ký ức, trở thành di sản văn hóa và lịch sử của dân tộc.

“Về tư liệu, hiện đã có hai tập sách được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành năm 2022, tập hợp hình ảnh, báo cáo, thống kê và tổng kết công tác chống dịch. Đây là cơ sở quan trọng để xây dựng khu tưởng niệm. Vì vậy, việc sưu tầm, tập hợp và bổ sung tư liệu cần trở thành một phong trào toàn quốc, chứ không chỉ riêng TP.HCM”, ông nói.

“Thành phố có thể đi đầu, nhưng sự quan tâm và đóng góp của nhân dân cả nước sẽ khiến công trình mang tính cộng đồng, ghi nhận đầy đủ nỗ lực của mọi người. Giống như tinh thần ‘toàn dân chống dịch’ trước đây, nay toàn dân có thể cùng chung tay gìn giữ ký ức và tri ân những hy sinh, đóng góp trong đại dịch".

Tinh thần gắn kết cộng đồng “tình dân tộc, nghĩa đồng bào” cần được thể hiện trong toàn bộ quá trình xây dựng khu tưởng niệm

PGS.TS Hà Minh Hồng nhấn mạnh, tinh thần gắn kết cộng đồng “tình dân tộc, nghĩa đồng bào” – cần được thể hiện trong toàn bộ quá trình xây dựng khu tưởng niệm. Người dân phải được tham gia, được cảm nhận niềm tự hào về đất nước và dân tộc. Vì thế, TP.HCM nên sớm phát động các phong trào, tổ chức hoạt động và nghiên cứu kỹ lưỡng để chuẩn bị cho công trình này từ sớm.

Ông cho biết, ngay từ năm 2022 khi dịch vừa lắng xuống, lực lượng vũ trang TP.HCM đã tích cực tham gia tư vấn khoa học và hỗ trợ công tác chuẩn bị liên quan. “Đó là minh chứng cho sự chủ động, tinh thần trách nhiệm và khả năng huy động sức mạnh toàn dân trong những hoạt động mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc như thế này.”

“Khu tưởng niệm COVID-19 không chỉ là trách nhiệm của lực lượng vũ trang TP.HCM, mà là công việc của cả đất nước, của toàn dân,” ông kết luận. “TP.HCM và các chiến sĩ tiên phong trong thời kỳ chống dịch đã mở đầu cho công việc này - và tinh thần ấy cần được tiếp nối, để công trình sớm trở thành hiện thực, như một biểu tượng ghi nhớ và tri ân sâu sắc đối với những mất mát và lòng nhân ái của dân tộc Việt Nam trong đại dịch.”

Cần hòa vào tổng thể không gian văn hóa - giáo dục của TP.HCM

Kiến trúc sư Ngô Viết Nam Sơn cho rằng, biểu tượng tưởng niệm COVID - 19 nên được nhìn nhận như một phần trong tổng thể quy hoạch công viên văn hóa tại số 1 Lý Thái Tổ, thay vì chỉ đánh giá riêng lẻ. Theo ông, đây không chỉ là một công trình mang ý nghĩa tưởng niệm, mà cần được xem là điểm nhấn hài hòa trong không gian văn hóa - giáo dục của khu vực.

Khu công viên này vốn nằm trong quần thể đô thị văn hóa - giáo dục với nhiều trường đại học như Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Sài Gòn, Đại học Sư phạm, cùng các trường phổ thông danh tiếng như: Lê Hồng Phong, Trung học Thực hành Sài Gòn, cùng hệ thống ký túc xá và khu nhà trọ sinh viên đông đúc.

Theo ông Sơn, việc xây dựng biểu tượng tưởng niệm trong không gian này không chỉ tạo thêm điểm nhấn về kiến trúc, mà còn góp phần tôn vinh giá trị nhân văn và giáo dục, khơi gợi ý thức cộng đồng trong thế hệ trẻ.

Khu công viên này vốn nằm trong quần thể đô thị văn hóa – giáo dục

Trong khuôn viên số 1 Lý Thái Tổ hiện có 7 biệt thự di sản, do các kiến trúc sư từng tham gia thiết kế những công trình nổi tiếng như Dinh Bảo Đại ở Đà Lạt thực hiện.

Ông Sơn nhấn mạnh, chính yếu tố di sản này đòi hỏi biểu tượng tưởng niệm phải được đặt trong không gian công cộng phù hợp, có liên kết hài hòa với tổng thể kiến trúc và cảnh quan. Công trình không chỉ cần đảm bảo giá trị thẩm mỹ, mà còn phải phát huy được vai trò nhắc nhở, tưởng niệm và giáo dục cộng đồng.

Vị trí của biểu tượng tưởng niệm nên được đặt hài hòa trong tổng thể khu công viên văn hóa - giáo dục, được kết nối thuận tiện qua đường đi bộ, xe đạp, giao thông công cộng và xe buýt.

Ông gợi ý, khuôn viên hiện có bảy biệt thự được bảo tồn và một biệt thự thứ tám đã hư hại, nên vị trí này có thể được chọn làm nơi đặt biểu tượng - vừa tận dụng không gian, vừa đảm bảo sự cân đối và tôn trọng cảnh quan hiện hữu.

Vị trí của biểu tượng tưởng niệm nên được đặt hài hòa trong tổng thể khu công viên văn hóa - giáo dục, được kết nối thuận tiện qua đường đi bộ, xe đạp, giao thông công cộng và xe buýt

Theo KTS Ngô Viết Nam Sơn, công trình tưởng niệm cần tôn trọng tổng thể quy hoạch, bảo tồn trọn vẹn các biệt thự di sản, kết hợp hệ thống cây xanh, mặt nước, và có thể bổ sung thêm mảng xanh để tạo cảm giác thanh bình, gần gũi.

Về thiết kế, ông lưu ý không nên thực hiện phương án bức tường ghi danh 2.400 nạn nhân COVID-19, bởi điều đó có thể phá vỡ sự hài hòa và giảm giá trị thẩm mỹ của công trình. Thay vào đó, biểu tượng nên mang tính biểu cảm, nghệ thuật và lan tỏa, thể hiện sâu sắc tinh thần nhân văn của thời đại.

Một ý tưởng đáng chú ý là sử dụng một trong bảy biệt thự di sản làm Bảo tàng COVID-19, kết hợp với không gian công cộng - công viên, để người dân có nơi tụ họp, tưởng niệm và tri ân. Thiết kế nên nhấn mạnh không chỉ nỗi mất mát mà còn tôn vinh tinh thần đoàn kết, đùm bọc và sẻ chia – những giá trị đã giúp TP.HCM vượt qua đại dịch.

Dù đặt tại TP.HCM, công trình này, theo ông Sơn nên mang tầm quốc gia, là biểu tượng tưởng niệm cho các nạn nhân COVID-19 trên khắp Việt Nam. Bởi trong đại dịch, TP.HCM là nơi hội tụ người dân từ mọi miền đất nước, nhiều người mắc kẹt và không qua khỏi. Do đó, biểu tượng không chỉ dành riêng cho TP.HCM, mà còn là nơi ghi nhận, tri ân những mất mát chung của cả dân tộc.

Nên được nhìn nhận như một phần trong tổng thể quy hoạch công viên văn hóa

Để mở rộng giá trị ứng dụng, ông Sơn đề xuất bảo tàng có thể bố trí khu vực tra cứu mã QR, cho phép người dân truy cập thông tin, danh tính nạn nhân trên toàn quốc. Các gia đình có thể bổ sung dữ liệu, tạo nên một di sản tưởng niệm toàn diện và sống động, vừa mang giá trị nhân văn, vừa lưu giữ ký ức lịch sử.

Ông nhấn mạnh, việc sưu tầm tên nạn nhân COVID-19 là một quá trình công phu, cần nhiều thời gian và tâm huyết. Khi hoàn thiện, biểu tượng và không gian tưởng niệm nên trở thành một trụ điểm văn hóa xanh của TP.HCM, nơi giao thoa giữa ký ức, nghệ thuật và giáo dục.

Theo gợi ý của ông, một biệt thự có thể cải tạo thành Bảo tàng COVID-19, còn sáu biệt thự còn lại có thể phục vụ các mục đích văn hóa công cộng như bảo tàng chuyên đề, không gian triển lãm, thư viện, nhà sinh hoạt cộng đồng hoặc trung tâm học thuật - hướng tới phục vụ giảng viên, sinh viên, học sinh và cư dân trong khu đô thị văn hóa - giáo dục xung quanh.

Công viên và không gian tưởng niệm cần được kết nối thuận tiện với hệ thống giao thông công cộng, bao gồm đường đi bộ, xe đạp, xe buýt, để mọi người dễ dàng tiếp cận từ các trường đại học, khu ký túc xá và khu dân cư lân cận.

Bên trong bảo tàng, nội dung trưng bày nên phong phú: giới thiệu bối cảnh dịch COVID-19 trên thế giới, tại Việt Nam và đặc biệt là ở TP.HCM; có không gian tưởng niệm nạn nhân; đồng thời ghi nhận đóng góp của các cá nhân, lực lượng quân đội, y bác sĩ, cộng đồng đã hy sinh và cống hiến trong cuộc chiến chống dịch. Đây vừa là sự vinh danh, vừa là bài học quý giá để ứng phó hiệu quả hơn trước những tình huống tương tự trong tương lai.

Tổng thể, cụm công trình này, theo KTS Ngô Viết Nam Sơn - không chỉ hướng tới mục tiêu tưởng niệm, mà còn kết hợp hài hòa giữa giáo dục, văn hóa và tri ân, trở thành điểm đến thường xuyên của người dân và góp phần nâng tầm không gian văn hóa - giáo dục của TP.HCM.

Hà Sang