Cuộc đua xe điện: Những mắt xích yếu trong giấc mơ xanh của Canada

Ngành công nghiệp ô tô điện của Canada đang gặp khó khăn. Ảnh: AFP/TTXVN

Do nhu cầu thị trường suy giảm, đi kèm với áp lực thuế quan từ Mỹ và tình trạng thiếu quy định cụ thể,ngành công nghiệp ô tô của Canada đang đứng trước nhiều rủi ro. Để đạt mục tiêu 100% xe chở khách không phát thải vào năm 2035, Canada cần khuôn khổ chính sách mạnh mẽ hơn, học hỏi từ các mô hình quốc tế như của Liên minh châu Âu (EU).

Đầu tư lớn vào sản xuất EV: Tham vọng và trở ngại

Theo mạng tin “cbc.ca”, trong những năm gần đây, Chính phủ Canada, dưới sự dẫn dắt của cựu Thủ tướng Justin Trudeau, đã cam kết chi hàng tỷ CAD để thu hút các tập đoàn ô tô toàn cầu đầu tư vào sản xuất EV và pin tại Canada. Những dự án này được kỳ vọng tạo ra hàng nghìn việc làm, thúc đẩy kinh tế và giúp Canada cạnh tranh với Trung Quốc – quốc gia dẫn đầu về EV. Tuy nhiên, nhiều dự án gặp trở ngại do nhu cầu EV tại Bắc Mỹ giảm và bất ổn từ chính sách thương mại của Mỹ.

Tháng 4/2024, Honda – nhà sản xuất ô tô Nhật Bản - công bố đầu tư 15 tỷ CAD xây dựng bốn nhà máy tại Alliston thuộc tỉnh Ontario, bao gồm một nhà máy lắp ráp EV đầu tiên, một nhà máy pin EV và hai nhà máy sản xuất linh kiện pin. Dự án hứa hẹn tạo ra 1.000 việc làm và sản xuất 240.000 xe mỗi năm từ năm 2028.

Cựu Thủ tướng Justin Trudeau lúc đó đã gọi đây là “khoản đầu tư vào ngành ô tô lớn nhất trong lịch sử Canada”. Trong khi đó, Thủ hiến Ontario, Doug Ford nhấn mạnh: “Đây là bước ngoặt cho ngành công nghiệp”. Đáng tiếc là mặc dù nhận được hỗ trợ 2,5 tỷ CAD từ Chính phủ Canada và chính quyền tỉnh Ontario, nhưng dự án bị hoãn ít nhất hai năm do nhu cầu EV giảm.

Tương tự, nhà sản xuất ô tô của Đức Volkswagen đã đầu tư 7 tỷ CAD xây dựng nhà máy pin tại St. Thomas, Ontario, dự kiến tuyển dụng 3.000 lao động và sản xuất pin cho một triệu xe mỗi năm từ năm 2027. Chính phủ Canada cam kết trợ cấp 13 tỷ CAD, nhưng các nhà quản lý ngân sách Quốc hội Canada cảnh báo: “Vẫn quá sớm để đánh giá lợi ích kinh tế của dự án”.

Hơn nữa, pin từ nhà máy này chủ yếu phục vụ các nhà máy lắp ráp tại Mỹ, trong khi Tổng thống Mỹ Donald Trump đang áp thuế 25% lên linh kiện ô tô. Mặc dù hiện tại Canada được miễn thuế theo Thỏa thuận Canada-Mỹ-Mexico, nhưng những bất ổn từ sự thay đổi chính sách liên tục của chính quyền Tổng thống Trump có thể ảnh hưởng tới tương lai của dự án.

Dự án pin 7 tỷ CAD của công ty Northvolt tại Montérégie, Quebec được hỗ trợ 2,9 tỷ CAD từ chính quyền tỉnh Quebec và hơn 4 tỷ CAD từ chính phủ liên bang, cũng đối mặt nguy cơ thất bại. Sau khi công ty mẹ phá sản tại Thụy Điển, nhiều người lo ngại rằng dự án này cũng sẽ gặp khó khăn.

Bộ trưởng phụ trách kinh tế tỉnh Quebec, Christine Fréchette, chia sẻ: “Chúng tôi kỳ vọng tìm được nhà đầu tư mới để khởi động lại dự án”. Ngân sách Quebec đã chi 270 triệu CAD hỗ trợ, nhưng tương lai của dự án vẫn bất định.

Công ty Stellantis, với dự án NextStar Energy trị giá 5 tỷ CAD tại Windsor, Ontario, dự kiến sản xuất pin cho 450.000 xe mỗi năm, cũng gặp trở ngại. Việc xây dựng đã dừng lại vào tháng 5/2023, sau khi Stellantis cho biết chính phủ liên bang đã không thực hiện đúng các cam kết của mình. Tranh chấp đã được giải quyết vào tháng 7/2023, khi chính phủ liên bang và tỉnh Ontario đồng ý một thỏa thuận mới bao gồm 15 tỷ CAD tiền giảm thuế.

Đến nay, một số hoạt động sản xuất mô-đun pin đã bắt đầu được thực hiện, nhưng sản xuất pin chính thức chưa được triển khai. Bà LouAnn Gosselin, Giám đốc truyền thông của Stellantis Canada, khẳng định: “Mọi hoạt động đầu tư tại Canada đều đi đúng hướng.” Tuy nhiên, tin đồn về việc chuyển 1.500 việc làm sang Mỹ đã làm dấy lên lo ngại trong cộng đồng ngay cả khi công ty đã phủ nhận.

Một nhà sản xuất ô tô nước ngoài khác là General Motors (GM) cũng không thành công với nhà máy CAMI tại Ingersoll, Ontario, nơi sản xuất xe tải điện BrightDrop Zevo. Nhà máy, với 1.200 công nhân, đã đóng cửa vào tháng 5/2024 sau khi chỉ bán được 427 xe tại Canada và 1.529 xe tại Mỹ trong năm 2024. GM dự kiến mở lại nhà máy với một nửa công suất vào tháng 10/2025, nhưng thừa nhận: “Chúng tôi đang điều chỉnh theo nhu cầu thị trường”. Các chuyên gia cho rằng ngành sản xuất EV Canada cần hỗ trợ chính trị mạnh mẽ hơn để chống lại thuế quan của Mỹ.

Pin ô tô điện (EV). Ảnh: auto.economictimes.indiatimes.com

Tái chế pin EV: Tiềm năng lớn, rủi ro phá sản

Song song với sản xuất EV và pin EV, tái chế pin EV được xem là chìa khóa cho nền kinh tế tuần hoàn, giúp Canada tận dụng nguồn khoáng sản quan trọng như lithium, cobalt, nickel và giảm phụ thuộc vào nhập khẩu. Tuy nhiên, tình trạng thiếu quy định và những khó khăn về kỹ thuật khiến nhiều công ty tái chế đối mặt với nguy cơ phá sản.

Công ty Li-Cycle, từng dẫn đầu ngành tái chế pin EV tại thị trường Bắc Mỹ, đã nộp đơn xin bảo hộ phá sản tại Mỹ và Canada vào tháng Năm vừa qua, do không thể vận hành cơ sở tại Rochester, New York (Mỹ). Cơ sở này được kỳ vọng chiết xuất khoáng sản từ pin cũ để sản xuất pin mới, nhưng chưa đạt quy mô thương mại.

Ông Mark Winfield, Giáo sư Đại học York, nhận định: “Canada thiếu cơ chế chính sách dành riêng cho hoạt động tái chế pin”. Trong khi đó, bà Maria Kelleher, cố vấn môi trường, nhấn mạnh: “Quy định yêu cầu sử dụng vật liệu tái chế trong pin mới sẽ tạo động lực cho đầu tư”.

Quá trình tái chế pin lithium-ion gồm hai bước: cắt nhỏ pin thành “khối đen” chứa khoáng chất, sau đó chiết xuất và tinh chế để sản xuất pin mới. Bà Kelleher cho biết: “Bán vật liệu tái chế chất lượng cao vào chuỗi cung ứng pin là chìa khóa sinh lời”.

Một số công ty Canada như Lithion Technologies tại tỉnh Quebec đã sản xuất khối đen, trong khi Electra Battery Materials tại Ontario thử nghiệm tái chế từ năm 2022. Công ty RecycLiCo Battery Materials tại British Columbia cũng đạt chất lượng cấp pin, nhưng chưa bán khoáng sản tái chế vào chuỗi cung ứng.

Hiện nay, Trung Quốc và Đông Nam Á đang dẫn đầu tái chế pin EV, nhờ phát triển song song với sản xuất. Canada, với hơn 600.000 xe EV lưu hành và 17% xe mới bán ra năm 2024 là EV, dự kiến đối mặt với làn sóng pin cũ cần tái chế. Ước tính, đến năm 2040, khoảng 93.000 pin EV cần xử lý, tăng lên 500.000 pin vào năm 2045, dựa trên tuổi thọ pin 12-15 năm và tái sử dụng thêm 10 năm. Thiếu quy định, Canada có nguy cơ trở thành bãi chứa pin cũ, gây rủi ro cho môi trường.

Thiếu quy định và bài học từ quốc tế

Sự thiếu vắng khuôn khổ quy định quốc gia là rào cản lớn. British Columbia là tỉnh duy nhất công bố kế hoạch đưa pin EV vào chương trình trách nhiệm sản xuất mở rộng từ 2026, nhưng gần đây rút lại kế hoạch. Bộ Môi trường và Biến đổi Khí hậu Canada (ECCC) cho biết việc quản lý pin EV khi hết vòng đời là tùy thuộc vào các tỉnh và vùng lãnh thổ. Bộ này cũng cho biết thêm rằng các dự án tái chế EV đủ điều kiện được hưởng tín dụng thuế công nghệ sạch và một số khoản tài trợ của liên bang thông qua Quỹ Đổi mới Chiến lược, trong đó nêu rõ khoáng sản quan trọng là ưu tiên hàng đầu.

EU cung cấp mô hình tham khảo với quy định từ năm 2023, yêu cầu sử dụng vật liệu tái chế trong pin mới từ năm 2031 và mở rộng trách nhiệm nhà sản xuất theo dõi tuổi thọ pin. Báo cáo của Hiệp hội Năng lượng Quốc tế (IEA) nhấn mạnh: “Quy định dài hạn là yếu tố then chốt để tạo niềm tin cho nhà đầu tư.” Canada cần học hỏi để xây dựng chính sách hài hòa, đảm bảo nhu cầu vật liệu tái chế và hỗ trợ công ty mở rộng quy mô.

Hơn nữa, chính sách cần phải giải quyết rủi ro từ các biện pháp thuế quan của Mỹ. Dù linh kiện pin hiện được miễn thuế theo Thỏa thuận Canada-Mỹ-Mexico, chính quyền Tổng thống Donald Trump có thể thay đổi chính sách, ảnh hưởng chuỗi cung ứng EV của Canada và Mỹ. Chính phủ Canada cần phối hợp với các tỉnh và khu vực tư nhân để xây dựng chiến lược dài hạn, giảm phụ thuộc vào thị trường Mỹ.

Để đạt mục tiêu không phát thải vào năm 2035, Canada cần hành động quyết liệt. Thứ nhất, thiết lập khuôn khổ quy định quốc gia về tái chế pin, yêu cầu tỷ lệ vật liệu tái chế trong pin mới và mở rộng trách nhiệm của nhà sản xuất. Thứ hai, tăng đầu tư vào nghiên cứu và cơ sở hạ tầng tái chế, hỗ trợ công ty như Lithion và Electra đạt quy mô thương mại. Thứ ba, học hỏi EU để hài hòa tiêu chuẩn giữa các địa phương, đảm bảo tính nhất quán. Thứ tư, đàm phán với Mỹ để bảo vệ chuỗi cung ứng EV trước rủi ro thuế quan.

Thanh Hải/BNEWS/vnanet.vn