Cuộc đua phí học thêm và gánh nặng tài chính 'vô hạn' của tầng lớp trung lưu

Mục đích tối thượng của cuộc đua này là nhằm đảm bảo con cái có một lợi thế cạnh tranh quyết định trên con đường học vấn và sự nghiệp. Trong bối cảnh nền kinh tế có nhiều bất ổn, việc con cái có một tương lai vững chắc thông qua giáo dục đã trở thành ưu tiên số một, hay nói đúng hơn là một chi phí cơ hội buộc phải đánh đổi bằng khả năng an sinh tài chính của chính cha mẹ.

Áp lực đầu tư

Điều này không chỉ là câu chuyện của ngành giáo dục, mà là một vấn đề kinh tế vĩ mô nghiêm trọng, tác động đến sự phân bổ nguồn lực, làm gia tăng bất bình đẳng thu nhập, và đe dọa trực tiếp đến sự bền vững của tầng lớp trung lưu – vốn được xem là trụ cột của một xã hội phát triển.

Áp lực tài chính từ giáo dục đã vượt qua mọi dự tính thông thường. Theo khảo sát nhanh tại một số khu vực dân cư trung lưu tại Hà Nội và TP.HCM, chi phí đầu tư cho giáo dục, đặc biệt là học thêm và ngoại khóa, đã ghi nhận mức tăng trưởng bình quân 15-20% mỗi năm trong vòng 5 năm gần đây, một tốc độ tăng trưởng vượt xa tốc độ tăng trưởng thu nhập trung bình của tầng lớp này.

Theo Đại học Kinh tế Quốc dân, đối với một hộ gia đình trung lưu có thu nhập tổng cộng từ 30 đến 50 triệu đồng/tháng và có hai con trong độ tuổi đi học (tiểu học và THCS), chi phí trực tiếp cho học thêm, gia sư, và các lớp kỹ năng chuyên biệt (ngoại ngữ, lập trình, nghệ thuật) có thể chiếm từ 25-35% tổng thu nhập hàng tháng.

Nhiều gia đình áp lực về chi phí học thêm, học ngoại khóa, học nâng cao của con cái.

Đây là một gánh nặng khổng lồ. Việc dồn nén nguồn lực vào giáo dục không chỉ là một sự lựa chọn mà là một sự đánh đổi bắt buộc. Khi một gia đình phải dành khoảng 30% thu nhập cho giáo dục, họ buộc phải cắt giảm đáng kể chi tiêu vào các khoản khác như đầu tư tài chính cá nhân, mua bảo hiểm hưu trí, hoặc thậm chí là chất lượng dịch vụ y tế. Nỗi sợ con cái bị tụt lại phía sau trong cuộc đua cạnh tranh luôn lớn hơn nỗi sợ chi tiêu quá tay của chính họ.

Tình trạng chi phí giáo dục leo thang còn có mối liên hệ mật thiết đến một vấn đề xã hội khác là giảm tỷ lệ sinh và đẩy nhanh quá trình già hóa dân số. Khi tổng chi phí đầu tư cho một đứa trẻ (từ sữa bột, chăm sóc y tế đến giáo dục) tăng vượt ngưỡng chịu đựng, nhiều cặp vợ chồng trung lưu và thu nhập khá buộc phải chọn chiến lược "sinh ít, đầu tư nhiều".

Theo các chuyên gia của Đại học Kinh tế Quốc dân, trong nền kinh tế hiện đại, tỷ suất lợi nhuận trên vốn nhân lực (ROI - Return on Investment) là yếu tố quyết định. Nếu chi phí nuôi con và giáo dục quá cao mà cơ hội việc làm sau này không đảm bảo, nhiều gia đình sẽ chọn không sinh thêm. Như vậy, chính sách giáo dục, dù vô tình, đang trở thành một trong những yếu tố vĩ mô quan trọng nhất đẩy nhanh quá trình già hóa dân số và làm giảm quy mô thị trường lao động tương lai.

Lợi nhuận 'béo bở' từ giáo dục tư nhân

Sự lo lắng không ngừng của phụ huynh đã tạo ra một thị trường giáo dục tư nhân (bao gồm các trung tâm ngoại ngữ, luyện thi, gia sư) vô cùng sôi động, lợi nhuận cao, nhưng lại thiếu sự kiểm soát chặt chẽ về giá cả và chất lượng.

Các hệ thống luyện thi "siêu sao" với giáo viên có thương hiệu cá nhân đã trở thành một thị trường độc quyền nhóm không chính thức, nơi phụ huynh sẵn sàng chi trả mức phí gấp nhiều lần so với học phí chính khóa để đổi lấy một sự đảm bảo mơ hồ về điểm số.

Một khóa học luyện thi cấp tốc cho học sinh cuối cấp có thể ngốn của gia đình 15-30 triệu đồng/khóa, chưa kể phí đăng ký và tài liệu. Ông Trần Văn Đức, Giám đốc một Trung tâm Nghiên cứu Tiêu dùng tại TP.HCM, đã phân tích: Thị trường này hoạt động dựa trên sự lo lắng và tâm lý FOMO (Fear of Missing Out) của phụ huynh. Khi thông tin về chất lượng giáo dục công chưa thực sự minh bạch và sự cạnh tranh đầu vào đại học quá gay gắt, người tiêu dùng buộc phải xem 'học thêm' là một loại bảo hiểm rủi ro. Các trung tâm tư nhân đang tận dụng tối đa 'cầu vô hạn' này để định giá dịch vụ, tạo ra lợi nhuận khổng lồ. Đáng chú ý, thị trường này lại ít bị điều chỉnh về giá như các mặt hàng thiết yếu khác.

Hệ quả nghiêm trọng nhất của "cuộc đua" này là việc nó đào sâu thêm bất bình đẳng thu nhập giữa các thế hệ. Khi một đứa trẻ ở gia đình thu nhập thấp hoặc nông thôn không đủ khả năng tiếp cận với những dịch vụ giáo dục bổ sung đắt đỏ sẽ rất dễ bị tước đi chi phí cơ hội để phát triển kỹ năng và kiến thức tiên tiến.

Dữ liệu thực tế cho thấy, sinh viên đến từ các gia đình có mức đầu tư cao vào giáo dục (thường là trung lưu trở lên) có tỷ lệ đỗ vào các ngành "hot" (Công nghệ Thông tin, Y khoa, Kinh tế…) và tìm được việc làm với mức lương khởi điểm cao hơn 20-30% so với các sinh viên khác.

Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn: người giàu có khả năng chi trả dịch vụ tốt hơn, con cái họ có cơ hội việc làm tốt hơn, và thế hệ tiếp theo lại tiếp tục củng cố khoảng cách thu nhập này. Chi phí giáo dục cao, do đó, trở thành rào cản vô hình đối với sự dịch chuyển xã hội và đe dọa tính công bằng của nền kinh tế.

Để giảm bớt gánh nặng tài chính lên tầng lớp trung lưu và đảm bảo công bằng trong giáo dục, giới chuyên gia cho rằng, giải pháp cốt lõi là phải nâng cao chất lượng giáo dục trong trường học công lập để giảm thiểu nhu cầu học thêm. Việc này đòi hỏi tăng cường đầu tư công để đảm bảo ngân sách chi cho giáo dục công không chỉ đủ mà phải tạo ra sự khác biệt về chất lượng giảng dạy, cơ sở vật chất và đào tạo giáo viên. Đồng thời, cần minh bạch hóa chương trình học và mục tiêu đánh giá để tạo niềm tin cho phụ huynh rằng việc học chính khóa trong trường là đủ, không cần thiết phải bổ sung quá nhiều kiến thức ngoài giờ. Việc này giúp giảm chi phí cơ hội cho gia đình và giải phóng thời gian cho học sinh.

Chính phủ cần xem xét áp dụng các biện pháp quản lý đối với thị trường dịch vụ giáo dục tư nhân để đảm bảo tính công khai, minh bạch về chi phí và chất lượng dịch vụ.

Về phía hộ gia đình, cần có sự thay đổi căn bản trong tư duy đầu tư. Thay vì chỉ tập trung vào kiến thức hàn lâm, cha mẹ nên xem xét đa dạng hóa đầu tư vào các kỹ năng mềm, tư duy phản biện và kỹ năng số, vốn được dự báo là có tỷ suất lợi nhuận (ROI) cao hơn trong thị trường lao động số hóa hiện đại. Phụ huynh cần nhận thức rõ rằng, chi tiêu quá mức vào học thêm đang lấy đi chi phí cơ hội từ các khoản đầu tư khác, chẳng hạn như quỹ hưu trí cá nhân hoặc việc mua tài sản. Cân bằng giữa nhu cầu giáo dục và an sinh tài chính dài hạn là điều kiện tiên quyết để đảm bảo sự ổn định cho tầng lớp trung lưu, tránh tình trạng "giàu có cho con nhưng nghèo khó cho tuổi già".

Tùng Lâm