Cuộc đua năng lượng trước ngưỡng tăng trưởng hai con số: Cạnh tranh trở thành điều kiện sống còn

Dưới áp lực tăng trưởng kinh tế hai con số giai đoạn 2026-2030, năng lượng đang trở thành một trong những không gian cạnh tranh then chốt của nền kinh tế Việt Nam. Khi nhu cầu điện dự kiến tăng bình quân 12-16% mỗi năm, tương đương mức mở rộng quy mô gấp rưỡi so với hiện nay, mô hình phát triển dựa trên điều tiết hành chính và độc quyền tự nhiên bộc lộ rõ giới hạn. Trong bối cảnh đó, xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch không còn là lựa chọn mang tính cải cách, mà đã trở thành điều kiện tiên quyết để bảo đảm an ninh năng lượng và duy trì động lực tăng trưởng dài hạn.

NGƯỜI TIÊU DÙNG CÓ QUYỀN LỰA CHỌN NHÀ CUNG CẤP ĐIỆN

Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam chuẩn bị bước sang năm 2026 năm bản lề cho mục tiêu tăng trưởng hai con số, năng lượng đang nổi lên như một “mặt trận cạnh tranh” mang tính quyết định đối với sức bật của nền kinh tế. Khi nhu cầu năng lượng được dự báo phải tăng gấp 1,5 lần so với hiện nay, với mức tăng bình quân 12–16% mỗi năm, câu hỏi không còn là có đủ điện hay không, mà là làm thế nào để thị trường năng lượng vận hành theo cơ chế cạnh tranh thực chất, minh bạch và đủ sức thu hút nguồn lực đầu tư khổng lồ cho giai đoạn phát triển mới.

Nghị quyết số 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn 2045, cùng với Nghị quyết của Quốc hội về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026–2030, đã đặt nền móng cho một tư duy mới: coi cạnh tranh là động lực trung tâm của thị trường năng lượng. Đây không chỉ là yêu cầu mang tính thể chế, mà còn là áp lực hiện hữu từ thực tiễn phát triển, khi mô hình quản lý và phân bổ nguồn lực truyền thống không còn đủ dư địa để đáp ứng nhu cầu tăng trưởng cao và bền vững.

Tại Diễn đàn “Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp”, ông Hồ Đình Thám, Cố vấn thường trú về thị trường điện, Cục Điện lực (Bộ Công Thương) đã chỉ rõ rằng thị trường điện, với vai trò là trụ cột của thị trường năng lượng, đang đứng trước một bước ngoặt mang tính quyết định.

Theo lộ trình được xác lập trong Nghị quyết 70, đến năm 2026 Việt Nam phải hình thành thị trường bán buôn điện cạnh tranh hoàn chỉnh và đầu năm 2027 triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Điều này đồng nghĩa với việc cạnh tranh sẽ không chỉ diễn ra ở khâu phát điện, mà lan tỏa tới khâu bán buôn, bán lẻ và trực tiếp tác động đến quyền lựa chọn của người tiêu dùng cuối cùng.

Cốt lõi của thị trường năng lượng cạnh tranh nằm ở việc phá bỏ tư duy “một người bán – nhiều người mua”, vốn đã tồn tại suốt nhiều năm. Trong một thị trường cạnh tranh đúng nghĩa, các đơn vị bán điện phải chủ động tìm kiếm khách hàng, tối ưu chi phí, nâng cao chất lượng dịch vụ và đưa ra mức giá hấp dẫn. Ngược lại, người tiêu dùng từ hộ gia đình đến doanh nghiệp sản xuất có quyền lựa chọn nhà cung cấp phù hợp nhất với nhu cầu và khả năng chi trả của mình. Khi quyền lựa chọn được trao cho thị trường, cạnh tranh sẽ trở thành cơ chế sàng lọc tự nhiên, buộc các chủ thể tham gia phải đổi mới và vận hành hiệu quả hơn.

Theo ông Hồ Đình Thám, thách thức lớn nhất hiện nay không chỉ nằm ở kỹ thuật vận hành, mà ở cấu trúc thị trường và cơ chế hình thành giá. Khi số lượng chủ thể tham gia thị trường còn hạn chế, đặc biệt ở khâu bán buôn và bán lẻ, cạnh tranh khó có thể diễn ra thực chất. Việc thiết kế lại thị trường theo hướng đa dạng hóa các bên tham gia, cho phép nhiều đơn vị phát điện, mua buôn và bán lẻ cùng tham gia giao dịch, là điều kiện tiên quyết để tạo ra áp lực cạnh tranh đủ lớn.

Cùng với đó, giá điện, “nhiệt kế” của thị trường cần được hình thành trên cơ sở cung cầu thực, phản ánh đúng chi phí và mức độ khan hiếm của nguồn điện. Chỉ khi giá cả minh bạch và bám sát tín hiệu thị trường, nhà đầu tư mới có đủ động lực để rót vốn vào các dự án điện mới, đặc biệt là các nguồn điện sạch, linh hoạt và có chi phí đầu tư lớn như LNG, điện gió ngoài khơi hay điện hạt nhân.

Việt Nam hiện đang đứng trước yêu cầu tương tự. Trong khi các nguồn thủy điện truyền thống gần như đã khai thác hết dư địa, các nguồn điện mới như LNG, điện gió ngoài khơi, năng lượng tái tạo quy mô lớn hay điện hạt nhân đều đòi hỏi vốn đầu tư rất lớn, thời gian thu hồi dài và mức độ rủi ro cao. Nếu không có một thị trường năng lượng vận hành theo nguyên tắc cạnh tranh và giá cả minh bạch, khả năng thu hút nhà đầu tư sẽ bị hạn chế nghiêm trọng.

Việc hoàn thiện thị trường điện - trụ cột của thị trường năng lượng vì vậy mang ý nghĩa quyết định. Sau gần hai thập kỷ triển khai, thị trường điện cạnh tranh ở Việt Nam mới dừng ở cấp độ bán buôn chưa hoàn chỉnh. Cạnh tranh chủ yếu diễn ra ở khâu phát điện, trong khi các khâu bán buôn, bán lẻ và truyền dẫn lợi ích đến người tiêu dùng cuối cùng vẫn còn nhiều rào cản.

Trong bối cảnh nhu cầu điện tăng nhanh, việc chậm hoàn thiện thị trường năng lượng cạnh tranh không chỉ làm gia tăng rủi ro thiếu điện, mà còn tạo áp lực lớn lên ngân sách và vai trò “gánh đỡ” của khu vực doanh nghiệp nhà nước. Khi thị trường thiếu cạnh tranh, chi phí kém hiệu quả có xu hướng bị “ẩn” trong cơ chế giá, trong khi người tiêu dùng và doanh nghiệp sản xuất phải chấp nhận mức giá chưa phản ánh đúng giá trị dịch vụ năng lượng mà họ sử dụng.

TÂM ĐIỂM CỦA CUỘC ĐUA NĂNG LƯỢNG

Cạnh tranh trong kinh doanh năng lượng, xét đến cùng, xoay quanh hai trục chính: cấu trúc thị trường và cơ chế hình thành giá. Một thị trường chỉ có thể cạnh tranh thực chất khi có đủ số lượng và sự đa dạng của các chủ thể tham gia ở cả khâu phát điện, mua buôn và bán lẻ. Nếu các khâu trung gian vẫn tập trung vào một số ít đơn vị, cạnh tranh sẽ chỉ mang tính hình thức, không đủ sức tạo áp lực đổi mới và nâng cao hiệu quả vận hành.

Song song với đó, giá điện đóng vai trò như “ngôn ngữ chung” của thị trường. Khi giá được hình thành dựa trên tín hiệu cung – cầu thực, phản ánh đầy đủ chi phí và mức độ khan hiếm của nguồn điện, thị trường sẽ tự điều tiết theo hướng hiệu quả hơn. Giá minh bạch giúp nhà đầu tư đánh giá đúng rủi ro và lợi nhuận, qua đó quyết định mở rộng hay thu hẹp đầu tư; đồng thời tạo động lực để doanh nghiệp tiêu thụ điện tối ưu hóa sản xuất, tiết kiệm năng lượng và chuyển dịch sang các công nghệ sạch hơn.

Tuy nhiên, trong điều kiện hệ thống điện còn dư địa dự phòng hạn chế, việc thiết kế thị trường bán lẻ điện cạnh tranh đòi hỏi sự thận trọng cao. Cạnh tranh chỉ phát huy tác dụng khi cung ứng đủ điện và có mức dự phòng hợp lý; ngược lại, nếu triển khai quá sớm trong bối cảnh nguồn cung căng thẳng, thị trường có thể đối mặt với biến động giá lớn và rủi ro điều tiết. Do đó, bài toán đặt ra không phải là “có hay không” thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, mà là “khi nào” và “triển khai với điều kiện gì” để vừa đảm bảo an ninh năng lượng, vừa thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh.

Người tiêu dùng có thể được lựa chọn nhà cung cấp điện

Ở góc độ doanh nghiệp chủ lực của ngành, ông Nguyễn Quốc Dũng, Trưởng ban Kinh doanh và mua bán điện của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) nhấn mạnh rằng điện là “huyết mạch” của nền kinh tế và phải đi trước một bước. Tuy nhiên, cạnh tranh trong thị trường điện không thể tách rời yêu cầu bảo đảm cung ứng đủ điện. Theo kinh nghiệm quốc tế, thị trường bán lẻ điện chỉ vận hành hiệu quả khi hệ thống có dự phòng đủ lớn, cung vượt cầu, từ đó tạo ra môi trường cạnh tranh thực sự về giá và dịch vụ. Với một nền kinh tế đang tăng trưởng nhanh như Việt Nam, việc thiết kế thị trường bán lẻ cần được thực hiện thận trọng, tránh tình trạng cạnh tranh hình thức trong bối cảnh nguồn điện còn căng thẳng.

Ở tầm chiến lược, thị trường năng lượng cạnh tranh còn là phép thử đối với năng lực kiến tạo chính sách. Khi Nhà nước đóng vai trò thiết lập khung khổ pháp lý ổn định, có khả năng dự báo và nhất quán, thay vì can thiệp trực tiếp vào giá cả, thị trường sẽ trở thành công cụ phân bổ nguồn lực hiệu quả nhất.

Trong bối cảnh Việt Nam hướng tới tăng trưởng hai con số, cạnh tranh trong kinh doanh năng lượng không chỉ là cuộc đua giữa các doanh nghiệp, mà là nền tảng để bảo đảm đủ năng lượng cho phát triển, nâng cao sức hấp dẫn của môi trường đầu tư và định hình một cấu trúc tăng trưởng bền vững cho thập niên tới.

Huyền Ly