Cuộc đua giành quyền kiểm soát đất hiếm:'Quân bài chiến lược' trong cạnh tranh kinh tế toàn cầu

Điều này được thể hiện rõ qua những diễn biến gần đây giữa Mỹ và Trung Quốc cùng hàng loạt biện pháp kiểm soát xuất khẩu, khiến các ngành then chốt như xe điện và điện tử tiêu dùng phải điều chỉnh chiến lược.

Nhiều linh kiện trong các loại ô tô điện hiện đại cần phải có nguyên liệu đất hiếm. Ảnh: Hoàng Khuê

Khi xe điện và điện tử tiêu dùng tiếp tục dẫn dắt tăng trưởng kinh tế toàn cầu, những quốc gia có khả năng chủ động về đất hiếm sẽ nắm ưu thế không chỉ trong sản xuất, mà còn trong chính sách đối ngoại.

Điều này có thể thấy rõ qua tác động của thỏa thuận tạm thời mới đây giữa Mỹ và Trung Quốc. Trong đó, Bắc Kinh đồng ý hoãn 1 năm việc mở rộng biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm được các ngành công nghiệp mũi nhọn thế giới hoan nghênh, nhất là lĩnh vực xe điện và điện tử tiêu dùng.

Sự vui mừng này là dễ hiểu, bởi theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS) và Viện Omdia, Trung Quốc vẫn là trung tâm của thế giới về đất hiếm, kiểm soát hơn 60% sản lượng khai thác và khoảng 85-90% năng lực tinh chế toàn cầu.

Trong năm 2024, sản lượng đất hiếm của Trung Quốc đạt khoảng 270.000 tấn (cao hơn nhiều lần so với Mỹ, Australia hay Myanmar), phần lớn được sử dụng để sản xuất nam châm NdFeB, linh kiện không thể thiếu trong động cơ điện, điện thoại, máy tính và máy ảnh.

Chính vì vậy, năm 2025, khi Bắc Kinh siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và các vật liệu chứa đất hiếm, thị trường toàn cầu lập tức phản ứng mạnh. Trong đó, ngành điện tử tiêu dùng chịu ảnh hưởng trực tiếp, bởi đất hiếm gần như là “mạch máu” của sản xuất hiện đại. Điện thoại di động iPhone, tivi OLED, thiết bị âm thanh cao cấp... đều cần lượng lớn neodymium, dysprosium, terbium cho các linh kiện như loa, motor rung, cảm biến... Mỗi chiếc điện thoại thông minh hiện chứa khoảng 8-10 nguyên tố đất hiếm khác nhau, trong màn hình, pin, máy ảnh.

Khi Trung Quốc siết chặt kiểm soát, giá nguyên liệu ngay lập tức tăng, buộc nhiều hãng phải tạm dừng kế hoạch ra mắt sản phẩm hoặc điều chỉnh chiến lược sản xuất theo hướng tiết kiệm nguyên liệu. Những công ty có khả năng dự trữ và chuỗi cung ứng đa dạng như Apple hay Samsung có thể cầm cự nhất thời, nhưng các nhà sản xuất nhỏ đã chịu ảnh hưởng nặng nề.

Tác động lan tỏa rõ ràng nhất xảy ra trong lĩnh vực xe điện. Các hãng xe dù đã tìm mọi cách xoay sở đưa ra pin thế hệ mới ít đất hiếm hơn, nhưng vẫn phải phụ thuộc vào vật liệu hiếm đối với nam châm mô tơ điện và mạch điều khiển.

Để ứng phó trước mắt, Sony, Samsung và Panasonic thúc đẩy tìm kiếm nguồn cung thay thế từ các nước khác như Australia, đồng thời đầu tư vào công nghệ tái chế đất hiếm từ rác điện tử để giảm phụ thuộc. Tesla và BMW thử nghiệm loại mô tơ không dùng đất hiếm, dù hiệu suất trước mắt vẫn chưa thể sánh bằng.

Trong khi đó, xe điện Trung Quốc vốn được hỗ trợ bởi chuỗi cung ứng nội địa đang tận dụng lợi thế chi phí thấp để mở rộng ra quốc tế, khiến thế cân bằng thị trường càng nghiêng về phía Bắc Kinh. Tesla, BYD, Toyota, Hyundai... cũng tìm cách dự trữ linh kiện nam châm vĩnh cửu để phòng trường hợp nguồn cung bị gián đoạn.

Châu Âu và Nhật Bản đang đẩy nhanh chiến lược tái cấu trúc chuỗi cung ứng. Liên minh châu Âu (EU) đã khởi động Quỹ Nguyên liệu chiến lược trị giá 3 tỷ euro, hỗ trợ khai thác ở châu Phi và Mỹ Latinh, còn Nhật Bản đầu tư vào mỏ Lynas ở Australia, nhằm bảo đảm nguồn cung ổn định cho ngành xe hybrid và điện tử nội địa.

Các số liệu thương mại gần đây cho thấy, giá trị nhập khẩu hợp chất đất hiếm của Mỹ trong năm 2024 đạt khoảng 170 triệu USD, song phần lớn là vật liệu đã tinh chế hoặc linh kiện chứa đất hiếm, nghĩa là chuỗi giá trị vẫn lệ thuộc vào công đoạn tinh chế ngoài lãnh thổ Mỹ.

Các chuyên gia nhận định, cuộc cạnh tranh đất hiếm giờ đây không chỉ là vấn đề thương mại mà là trận chiến dài hơi giữa khả năng khai thác, chế biến và bảo vệ chuỗi cung ứng. Trung Quốc đang dùng lợi thế tài nguyên như một “lá bài ngoại giao” để duy trì ảnh hưởng, trong khi nhiều nước phương Tây gấp rút tìm cách trung hòa sức mạnh này bằng đầu tư và liên minh.

Tuy nhiên, các ý kiến cho rằng, do xây dựng chuỗi tinh chế đất hiếm đòi hỏi thời gian, công nghệ và chi phí khổng lồ nên Bắc Kinh vẫn sẽ nắm quyền kiểm soát đáng kể về đất hiếm trên thế giới trong ít nhất 5 năm tới.

Rõ ràng, đất hiếm không còn chỉ là nguyên liệu, mà đã trở thành "quân bài chiến lược" trong cạnh tranh kinh tế toàn cầu.

Hoàng Linh (Theo WTO, Omdia, INN)