Cua Cà Mau, từ 'kẻ phá hoại' đến khát vọng thương hiệu quốc gia

Biểu tượng Cua Cà Mau nằm trang trọng trong khu du lịch Mũi Cà Mau, thuộc xã Đất Mũi, tỉnh Cà Mau.

Nhưng đằng sau sự nổi tiếng cũng là vô vàn trăn trở, đòi hỏi một chiến lược đồng bộ, căn cơ từ chính quyền và ngành chức năng để “báu vật” của rừng ngập mặn nơi cực nam Tổ quốc thực sự vươn tầm bền vững.

“Báu vật” kết tinh từ hương rừng, vị biển

Cách đây khoảng 30 năm, con cua ở xứ sở Cà Mau gần như không có giá trị kinh tế. Người dân nuôi tôm ở miệt rừng ngập mặn Năm Căn, Ngọc Hiển và những người làm nghề đóng đáy trên sông Cửa Lớn từng bị ám ảnh bởi cảnh lưới bị cua kẹp, cắn phá. Vì vậy, khi cua mắc vào lưới, lú…, cư dân miệt rừng bẻ lấy những chiếc càng lớn rồi ném cua trở lại sông, rạch nước mặn.

“Chúng cắn rách lưới quá nên một thời, người dân thường gọi chúng là “kẻ phá hoại”, bẻ bỏ càng rồi quăng lại sông. Càng cua to rất dễ bóc vỏ để lấy thịt, nấu canh hoặc nấu mì gói rất ngon và ngọt nước. Giờ thì cua “lên đời rồi”, càng nhiều càng mừng”, ông Trần Đoàn Hùng, nông dân miệt rừng xã Đất Mới, tỉnh Cà Mau, kể lại chuyện xưa.

Cua được nuôi tự nhiên dưới tán rừng ngập mặn Cà Mau.

Theo dòng chảy của thời gian, giá trị con cua Cà Mau dần được khẳng định. Cùng với con tôm, giờ đây, cua trở thành tài sản quý giá, là nguồn thu nhập chính cho hàng chục nghìn nông hộ, góp phần xây nên những ngôi nhà tường khang trang nơi xứ rừng đước ngập mặn Cà Mau.

Thảm rừng ngập mặn Cà Mau là điều kiện lý tưởng để cua sinh trưởng và phát triển.

Điều gì đã làm nên sự khác biệt của cua Cà Mau? Ông Lê Văn Sử, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Cà Mau, lý giải rằng, dù chưa có công trình khoa học nào xác định chính xác, nhưng chất lượng vượt trội của cua Cà Mau đến từ sự tổng hòa của nhiều yếu tố độc đáo.

Nông dân Cà Mau thu hoạch cua được nuôi tự nhiên trong vuông nuôi tôm.

Trước hết, đó là “ngôi nhà tự nhiên” - hệ sinh thái rừng ngập mặn bạt ngàn. Cua lớn lên trong các vuông tôm-rừng, ăn nguồn thức ăn tự nhiên phong phú. Thứ hai, đó là đặc tính nước rất đặc biệt ở miệt rừng Cà Mau - nơi giao hòa giữa sông và biển, độ mặn ổn định và lượng phù sa lớn, tạo môi trường lý tưởng cho sinh vật đáy phát triển.

Cách nuôi "thuận nước, thuận trời" giúp cua phát triển chậm nhưng chắc, thịt không xốp, không nhạt và có vị đặc trưng riêng.

Và cuối cùng, chính là kinh nghiệm truyền đời của người nông dân. Cách nuôi “thuận nước, thuận trời” giúp con cua phát triển chậm nhưng chắc, thịt không xốp, không nhạt. Như lời ông Sử nói, cua Cà Mau ngon vì “nó mang linh khí của rừng và biển” và là “bảo chứng cho chất lượng và niềm tin”.

Nông dân Cà Mau đi bắt cua tự nhiên dưới tán rừng ngập mặn.

Nhờ những giá trị đó, Cà Mau đã trở thành thủ phủ cua của Việt Nam, với diện tích nuôi lớn nhất cả nước, khoảng 386.000ha, sản lượng hằng năm đạt khoảng 40.000 tấn.

Những “nghệ nhân” trăn trở giữ nghề

Trong chuỗi sản xuất, nông dân nuôi cua được ví như những “nghệ nhân” thực thụ ở miệt rừng ngập mặn Cà Mau. Cái hay của nông dân là không chỉ dựa vào thiên nhiên ưu đãi, mà còn ở góc độ không ngừng cải tiến kỹ thuật, góp phần nâng cao sản lượng và chất lượng cua thương phẩm.

Thương lái thu mua cua của nông dân Cà Mau trước khi xuất bán ngoài tỉnh.

Điển hình trong câu chuyện này là “Tiến sĩ nông dân” Nguyễn Việt Bắc, giảng viên Trường cao đẳng Cộng đồng Cà Mau. Với kinh nghiệm đúc kết từ nhỏ và nghiên cứu khoa học, ông Bắc nhấn mạnh khâu chuẩn bị ao nuôi là yếu tố tiên quyết. Ao phải được vệ sinh sạch, tát cạn, vét bùn, rải vôi ổn định pH và bổ sung vi sinh.

Một bí quyết được ông chia sẻ để tiết kiệm chi phí là thả trước 2-3 tấn ốc đinh mềm/ha để chúng tự sinh sản. Khi thả cua giống (cua tiêu) vào, chúng sẽ có nguồn thức ăn bền vững, đỡ công cho ăn. Ông cũng khuyên để tăng kích cỡ cua gạch, người nuôi nên bắt bớt cua đực, duy trì tỷ lệ lý tưởng 1 cua đực-5 cua cái, nhằm tránh việc cua cái bị cua đực “ôm”, dẫn đến chậm lớn.

Tại các đơn vị Hợp tác xã, Cua Cà Mau trước khi xuất bán đều có dây rút và tem truy xuất nguồn gốc điện tử bằng mã QR.

Đó cũng là câu chuyện của Hợp tác xã Tài Thịnh Phát Farm, ở miệt rừng xã Tam Giang, tỉnh Cà Mau. Hợp tác xã này bao tiêu sản phẩm cho hơn 1.000ha của 280 hộ dân, vừa bảo đảm đầu ra, vừa là cầu nối kỹ thuật và cung cấp giống.

Anh Võ Văn Trường, hộ dân liên kết với hợp tác xã, chia sẻ: “Cua tới lứa thì thu hoạch dần, mỗi tháng được khoảng 5-6 triệu đồng nhưng chi phí thấp hơn nuôi tôm. Đầu ra cũng không lo vì hợp tác xã bao tiêu, luôn mua giá cao hơn bên ngoài”.

Dẫu có được những thành công và bước tiến ban đầu nhưng ngành hàng cua Cà Mau vẫn còn vô vàn nỗi lo, cùng những trăn trở mà cả nhà khoa học, lẫn lãnh đạo tỉnh Cà Mau đang tìm lời giải.

Nỗi lo lớn nhất, theo Tiến sĩ Bắc, là dịch bệnh, đặc biệt là tác nhân “giáp xác chân tơ” (Sacculina spp) - mối đe dọa lớn mà đến nay vẫn chưa có thuốc đặc trị hữu hiệu. Đây cũng là tác nhân gây bệnh, ảnh hưởng đến hàng chục nghìn ha nuôi cua mỗi năm tại Cà Mau, đặc biệt vào những thời điểm thời tiết cực đoan.

Nỗi lo thứ hai mang tính cốt lõi, đó là tình trạng thoái hóa giống đang ở mức báo động. Việc phụ thuộc vào cua bố mẹ khai thác tự nhiên, chưa qua chọn lọc, khiến sức đề kháng của cua giống yếu, tỷ lệ sống thấp, tốc độ tăng trưởng giảm.

Thương hiệu “Cua Cà Mau” dễ bị lợi dụng, bị giả mạo tràn lan khiến người tiêu dùng nhầm lẫn.

Điều oái oăm kế đến chính sự nổi tiếng lại đang làm hại thương hiệu. Tình trạng thương hiệu “Cua Cà Mau” đang bị lợi dụng, bị giả mạo tràn lan khiến người tiêu dùng nhầm lẫn. “Đi du lịch ngoài tỉnh, cua bày bán tràn lan trên vỉa hè cũng giả danh là cua Cà Mau. Họ làm vậy vô tình làm tổn thương uy tín và danh dự của người dân nuôi cua chân chính Cà Mau”, ông Lê Hữu Nhiệm, Phó Giám đốc Hợp tác xã Tài Thịnh Phát Farm, bức xúc.

Cuối cùng là sự bấp bênh của thị trường khi phụ thuộc quá lớn vào Trung Quốc (chiếm 70-80%), khiến giá cả lao dốc khi thị trường này biến động…?

Nâng tầm khát vọng bằng khoa học và liên kết

Những trăn trở vừa đề cập cũng chính là động lực để chính quyền và ngành chức năng Cà Mau hành động. Để giải bài toán “giống”, ông Lê Văn Sử cho biết, Cà Mau đang hợp tác với các đối tác lớn như Trường đại học VinUni, Tổ chức CSIRO của Australia và Đại học Queensland (UQ) để nghiên cứu di truyền và chọn tạo đàn cua bố mẹ chất lượng cao, kháng bệnh tốt.

Sản phẩm OCOP Cua Cà Mau có tem truy xuất nguồn gốc.

Để bảo vệ thương hiệu, công nghệ số là vũ khí. Cà Mau đang triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử bằng mã QR, ứng dụng blockchain và tem điện tử chống giả, kết hợp với việc phát triển mạnh các sản phẩm OCOP (như của Hợp tác xã Tài Thịnh Phát, Tân Hiệp Phát) làm chuẩn mực.

Sản phẩm OCOP Cua Cà Mau có tem truy xuất nguồn gốc sau khi sơ chế.

Để đa dạng hóa thị trường, Cà Mau đang xúc tiến xuất khẩu chính ngạch sang Nhật Bản, Hàn Quốc, đồng thời khuyến khích các sản phẩm chế biến sâu như: chả cua, cua đóng hộp, thịt cua sinh thái… để nâng cao giá trị gia tăng, thay vì chỉ bán cua thô.

Qua bao thăng trầm, cua Cà Mau đến nay đã đi một hành trình dài, từ thân phận “kẻ phá hoại” trở thành “biểu tượng văn hóa” qua chuỗi sự kiện “Ngày hội Cua Cà Mau-Lần thứ II năm 2025”, đang diễn ra tại Cà Mau.

Đây cũng chính là lời khẳng định cho quyết tâm của Cà Mau, không chỉ đưa con cua thành ngành kinh tế mũi nhọn mà còn xây dựng một hệ sinh thái sinh kế bền vững.

Bí thư Tỉnh ủy Cà Mau Nguyễn Hồ Hải (thứ 3 từ trái qua) cùng Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Lữ Quang Ngời (thứ 2 từ phải qua) tham quan gian hàng trưng bày đặc sản Cua Cà Mau.

Sự kiện trên không chỉ để tôn vinh sản vật đặc trưng quê hương mà còn là dịp kết nối giao thương, xúc tiến đầu tư cho ngành hàng chủ lực của tỉnh.

Trong bài phát biểu khai mạc, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Hội đồng nhân dân tỉnh Cà Mau Phạm Văn Thiều đã nhấn mạnh 5 định hướng lớn: Hoàn thiện chuỗi giá trị; đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo; phát triển du lịch sinh thái gắn với cua; mở rộng hợp tác quốc tế; và đẩy mạnh truyền thông số để Cua Cà Mau trở thành thương hiệu quốc gia.

Thứ trưởng Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam phát biểu tại khai mạc “Ngày hội Cua Cà Mau-Lần thứ II năm 2025”.

Tầm nhìn nêu trên của Cà Mau nhận được sự đồng hành lớn từ bộ, ngành của Chính phủ. Tại phiên khai mạc “Ngày hội Cua Cà Mau-Lần thứ II năm 2025”, Thứ trưởng Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam, thẳn thắng nhìn nhận: “Mô hình tôm-cua-rừng của tỉnh Cà Mau là con đường phát triển kinh tế xanh, góp phần thực hiện cam kết Net-Zero 2050 của Việt Nam”.

Đặc biệt, Thứ trưởng đề nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cùng Bộ Khoa học và Công nghệ tích cực hỗ trợ xây dựng thương hiệu quốc gia cho “Cua Cà Mau” và đẩy mạnh chuyển đổi số trong nông nghiệp. Ông cũng đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch hỗ trợ đưa Ngày hội Cua Cà Mau “trở thành sự kiện văn hóa-du lịch cấp vùng, tiến tới lễ hội quốc gia”.

Hành trình để vươn tới “thương hiệu quốc gia và “giá trị toàn cầu” đòi hỏi sự chung tay không chỉ của người nông dân, mà còn là sự liên kết chặt chẽ của nhà quản lý, nhà khoa học và doanh nghiệp, để “báu vật” của miệt rừng ngập mặn Cà Mau mãi giữ được “hương rừng, vị biển” độc đáo vốn có.

HỮU TÙNG