Công nghệ tiên tiến trong xử lý và bảo quản nông sản, thực phẩm

Cán bộ theo dõi, điều khiển quy trình chiếu xạ dược liệu tại phòng vận hành của Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội.

Dù ít được nhắc đến trong đời sống hằng ngày, song công nghệ này đang giữ vai trò quan trọng trong việc bảo đảm an ninh lương thực, an toàn thực phẩm, kéo dài thời gian bảo quản, đồng thời mở ra cánh cửa cho nông sản Việt Nam bước vào những thị trường khó tính nhất.

Nói đến “chiếu xạ”, nhiều người vẫn dễ nhầm lẫn hoặc liên tưởng đến phóng xạ nguy hiểm. Thực tế, chiếu xạ thực phẩm là quá trình dùng tia bức xạ ion hóa, phát ra từ nguồn đồng vị phóng xạ hoặc máy gia tốc điện tử để xử lý sản phẩm. Năng lượng bức xạ ion hóa này có tác dụng ức chế hoặc tiêu diệt vi sinh vật, nấm mốc, côn trùng gây hại, giúp cho thực phẩm trở nên an toàn song không bị nhiễm xạ hay biến đổi tính chất dinh dưỡng.

Theo ông Trần Minh Quỳnh, Phó Giám đốc Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội: “Xử lý chiếu xạ còn có thể ngăn sự nảy mầm, làm chậm chín và kéo dài thời gian bảo quản thực phẩm. Do đó, công nghệ tiên tiến này đã được Tổ chức Y tế Thế giới, Tổ chức Nông Lương Liên hợp quốc và Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế khẳng định là an toàn và khuyến cáo áp dụng thay cho xử lý hóa chất”.

Có thể hình dung, chiếu xạ giống như “tắm” cho thực phẩm trong một luồng ánh sáng đặc biệt, giúp loại bỏ những nguy cơ tiềm ẩn mà mắt thường không thấy được.

Nguyên lý cơ bản của chiếu xạ là kiểm soát liều lượng bức xạ phù hợp với mục đích xử lý và với từng loại sản phẩm.

Chẳng hạn, chiếu xạ ức chế nảy mầm khoai tây, hành tây cần liều xạ 60-100 Gy. Xử lý kiểm dịch trái cây tươi, các tiêu chuẩn quốc tế quy định mức liều từ 400-1.000 Gy, vừa đủ để kiểm soát sâu bệnh hại nhưng không làm hư hỏng quả. Chiếu xạ giảm nhiễm để bảo quản bột gia vị cần liều đến 10 kGy.

Trong quá trình xử lý, các thùng sản phẩm đã được đóng gói đi qua tất cả các vị trí trong buồng chiếu để bảo đảm toàn bộ sản phẩm đều nhận được liều hấp thụ cần thiết. Tất cả diễn ra trong không gian cách ly, bảo đảm an toàn tuyệt đối cho người vận hành và môi trường.

Tại Việt Nam, công nghệ chiếu xạ thực phẩm đã được nghiên cứu và triển khai từ cuối thế kỷ trước. Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội thuộc Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam là đơn vị đầu tiên được trang bị dây chuyền chiếu xạ quy mô bán công nghiệp. Dây chuyền RPP-150M tại đây sử dụng nguồn phóng xạ Co-60, được thiết kế, chế tạo và lắp đặt bởi Liên bang Nga, đi vào vận hành từ tháng 7/1991.

Với dây chuyền này, trung tâm đã khẳng định vai trò tiên phong trong nghiên cứu chiếu xạ thực phẩm, ứng dụng công nghệ bức xạ trong các ngành kinh tế-xã hội. Trong đó, một số kết quả đã đóng góp vào sự phát triển kinh tế nước nhà như các giống lúa (VND-95), đậu tương (DT-10) đột biến, là sản phẩm hợp tác nghiên cứu với Viện Di truyền nông nghiệp và đã được đưa vào sản xuất đại trà giai đoạn 1990-2000.

Trên cơ sở các kết quả đạt được trong lĩnh vực chiếu xạ thực phẩm như nghiên cứu chiếu xạ ức chế nảy mầm cây có củ và cây có bẹ; chiếu xạ làm chậm chín hoa quả tươi; chiếu xạ diệt côn trùng, ký sinh trùng và vi sinh vật gây hại, nhằm giảm tổn thất lương thực sau thu hoạch, bảo đảm an ninh lương thực; chiếu xạ khử khuẩn gia vị và thực phẩm khô để nâng cao chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm, Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội đã tổ chức các hội thảo cùng với Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) để khuyến cáo các cơ quan quản lý nhà nước. Đó cũng là cơ sở để Bộ Y tế ban hành Quyết định 3616/2004/QĐ-BYT cho phép xử lý chiếu xạ đối với bảy nhóm thực phẩm, góp phần bảo đảm an ninh lương thực, an toàn thực phẩm và thúc đẩy xuất khẩu.

Với ưu điểm xử lý sản phẩm đã đóng gói và hiệu quả vượt trội trong kiểm soát côn trùng, vi sinh vật, nấm mốc có trong thực phẩm, công nghệ chiếu xạ thực phẩm hiện được ứng dụng tại nhiều cơ sở chiếu xạ trên toàn quốc.

Là cơ sở chiếu xạ đầu tiên của Việt Nam được phép xử lý chiếu xạ kiểm dịch hoa quả tươi xuất khẩu sang Australia từ năm 2016, Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội hằng năm đã xử lý kiểm dịch hàng trăm tấn quả vải, nhãn và xoài cho các doanh nghiệp, giúp tăng cao giá trị nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế, cải thiện thu nhập của người dân. Không chỉ giúp ngăn chặn sự phát tán của sâu bệnh hại, trái cây chiếu xạ còn giữ được độ tươi lâu hơn, có thể vận chuyển xa mà vẫn bảo đảm chất lượng dinh dưỡng.

Khả năng ức chế và tiêu diệt côn trùng, vi sinh vật, nấm mốc gây hại của bức xạ cũng giúp công nghệ tiên tiến này trở thành lựa chọn ưu tiên trong bảo quản dược liệu và nguyên liệu sản xuất thuốc đông y thay thế cho xử lý hóa chất thường để lại tồn dư độc hại làm ô nhiễm sản phẩm. Áp dụng chiếu xạ bảo quản giúp bảo đảm chất lượng dược liệu, tạo ra sản phẩm an toàn và có sức cạnh tranh cao. Do đó, công nghệ chiếu xạ bảo quản cũng đã được nhiều doanh nghiệp trong lĩnh vực dược liệu và thuốc đông y sử dụng để tăng chất lượng, giá trị sản phẩm.

Luật Năng lượng nguyên tử vừa được ban hành, có hiệu lực từ ngày 1/1/2026, thể hiện rõ chính sách của Nhà nước trong việc đẩy mạnh phát triển và ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình, phục vụ phát triển kinh tế-xã hội, bảo vệ môi trường, nâng cao chất lượng đời sống nhân dân. Trên cơ sở đó, Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam tiếp tục đẩy mạnh nghiên cứu và ứng dụng kỹ thuật hạt nhân, đồng vị phóng xạ trong y tế, công nghiệp, nông nghiệp và môi trường, bảo đảm vai trò tiên phong trong nghiên cứu và chuyển giao ứng dụng công nghệ chiếu xạ, từng bước mở rộng phạm vi ứng dụng, góp phần nâng tầm nông sản Việt và khẳng định dấu ấn khoa học, công nghệ hạt nhân trong đời sống.

Bài và ảnh: HÀ LINH