'Con tôm ôm cây lúa' - mô hình bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long

Nông dân xã Vĩnh Bình, tỉnh An Giang thu hoạch tôm càng xanh trên ruộng lúa. Ảnh: Phan Bình

Canh tác tôm - lúa thích ứng với biến đổi khí hậu

Mô hình sản xuất tôm - lúa thích nghi với biến đổi khí hậu được nhiều nhà khoa học đánh giá bền vững về mặt môi trường, có mối quan hệ tương tác, hỗ trợ lẫn nhau giữa vật nuôi (tôm) và cây trồng (lúa) trong hệ sinh thái đồng ruộng. Nhờ đó, mô hình này góp phần giảm chi phí sản xuất, tăng năng suất và lợi nhuận.

Hiện nay, diện tích tôm - lúa của tỉnh Cà Mau có khoảng 93.000ha, trong đó, hơn 40.000ha canh tác sinh thái - hữu cơ. Từ những mô hình thí điểm ban đầu, đến nay, toàn tỉnh đã xây dựng được hàng trăm ha sản xuất “lúa thơm - tôm sạch” theo các tiêu chuẩn trong và ngoài nước như BAP, ASC, GlobalGAP... Tiên phong trong mô hình này là Hợp tác xã (HTX) tôm - lúa Trí Lực (xã Trí Phải), HTX nông nghiệp tổng hợp Ba Đình (xã Vĩnh Lộc), Liên hiệp HTX lúa thơm - tôm sạch Bạc Liêu (xã Hòa Bình)... Nhiều mô hình canh tác lúa sạch, lúa sinh thái kết hợp nuôi tôm hữu cơ đã mang lại hiệu quả cao, cải thiện thu nhập và bảo vệ hệ sinh thái.

Trí Phải là xã đi đầu trong chuyển đổi và tổ chức sản xuất theo mô hình tôm - lúa bền vững. Tại đồng tôm - lúa hơn 2ha của gia đình, ông Trần Văn Quyết, thành viên HTX lúa - tôm Trí Lực cho biết, trong 6 tháng mùa hạn, nước nhiễm mặn, ông nuôi tôm sú kết hợp với cua, cá. Khi mưa đến, ông bơm nước mặn ra ngoài kênh, tận dụng nước mưa để rửa mặn đồng ruộng, phục vụ gieo trồng vụ lúa kết hợp nuôi tôm càng xanh.

“Quá trình canh tác trong năm, chúng tôi không sử dụng phân bón, hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật... Nhờ đó đã giảm đáng kể chi phí sản xuất, cho thu nhập trên 150 triệu đồng/ha/năm, nông sản thân thiện với môi trường, bán được giá cao” - ông Quyết chia sẻ.

Ông Nông Văn Thạch, Giám đốc HTX Nông nghiệp tổng hợp Ba Đình (xã Vĩnh Lộc) đã chuyển đổi 2ha mặt nước nuôi tôm quảng canh cải tiến sang mô hình luân canh lúa - tôm càng xanh. Ông Thạch kể: “Từ khi chuyển đổi sản xuất thì cây trồng, vật nuôi phát triển thuận lợi, hằng năm mang lại nguồn thu hơn 130 triệu đồng. Các giống lúa được lựa chọn để gieo trồng trên đất tôm chủ yếu là ST24, ST25, OM, BL9..., có đặc điểm nổi trội là đẻ nhánh nhanh, cứng cây, chịu phèn mặn tốt, ít sâu bệnh và cho năng suất khá cao”.

Vài năm gần đây, nông dân ven biển tỉnh An Giang có nhiều cách làm hay, sáng tạo trong việc chuyển đổi sản xuất từ đất trồng lúa kém hiệu quả sang các mô hình luân canh tôm - lúa, nuôi cua - tôm kết hợp trồng lúa; mô hình lúa - tôm càng xanh - tôm thẻ chân trắng..., góp phần giảm rủi ro dịch bệnh, nâng cao giá trị kinh tế trên cùng một diện tích canh tác.

Hơn 5 năm nay, ông Phạm Văn Thuận, ở ấp Xẻo Gia, xã Vĩnh Bình, tỉnh An Giang chuyển đổi 3ha mặt nước nuôi tôm quảng canh cải tiến sang mô hình luân canh lúa - tôm càng xanh - tôm thẻ chân trắng, thu nhập từ 300 triệu đồng/năm. Ông Thuận cho hay: “Mùa mưa, tôi rửa mặn, tiến hành gieo sạ lúa. Sau một vụ tôm, chất thải trong đất trở thành nguồn chất dinh dưỡng cho cây lúa, không cần thêm phân bón. Rơm rạ sau khi thu hoạch lúa bị phân hủy sẽ tạo môi trường sống và nguồn thức ăn tự nhiên giàu dinh dưỡng cho tôm trong vụ nuôi tiếp theo. Nhờ cách làm này, tôi vừa giảm được chi phí sản xuất, vừa tăng hiệu quả kinh tế trên cùng một diện tích canh tác”.

Sản xuất “thuận thiên” hướng đi bền vững

Mô hình tôm - lúa vừa hiệu quả kinh tế, vừa tạo ra sản phẩm nông nghiệp sạch, an toàn với môi trường. Với hình thức sản xuất thuận thiên, ít sử dụng hóa chất trong canh tác, nông dân đang tạo ra những sản phẩm lúa gạo đạt chuẩn hữu cơ, VietGAP, GlobalGAP, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của thị trường xuất khẩu nước ngoài. Bên cạnh đó, mô hình này giúp cung cấp nguồn nguyên liệu tôm chất lượng cao nhờ việc tạo ra môi trường sống tự nhiên cho tôm trong ruộng lúa. Qua đó, các chất thải từ cả hai quá trình sản xuất là trồng lúa và nuôi tôm đều được tận dụng trong một chu trình sản xuất khép kín tuần hoàn.

Ông Trần Văn Quyết triển khai thực hiện mô hình trồng lúa kết hợp nuôi tôm cho thu nhập trên 150 triệu đồng/ha/năm. Ảnh: Phan Bình

Hiện nay, một số HTX bắt đầu tiếp cận việc xây dựng thương hiệu riêng cho sản phẩm tôm - lúa bằng việc kết nối với các doanh nghiệp hình thành các chuỗi liên kết sản xuất. HTX tôm - lúa Thạnh An (xã Đông Hòa, tỉnh An Giang) thực hiện ký kết sản xuất lúa - tôm hữu cơ với các doanh nghiệp, giúp các thành viên có đầu ra ổn định. Ngoài ra, HTX xây dựng nhãn hiệu gạo ST25 Thạnh An đạt chuẩn OCOP 3 sao.

Ông Nguyễn Văn Khánh, Giám đốc HTX tôm - lúa Thạnh An cho biết: “Người tiêu dùng đang có xu hướng chuyển sang sử dụng các sản phẩm sạch, an toàn, thân thiện môi trường. Nắm bắt điều này, HTX tiếp tục kết nối với doanh nghiệp trong việc sản xuất lúa - tôm theo quy trình sạch, hữu cơ. Tôi mong muốn HTX không chỉ là nơi tập hợp bà con sản xuất, mà còn là cầu nối để đưa sản phẩm của nông dân bước ra thị trường lớn, hướng đến xuất khẩu”.

Mô hình sản xuất tôm - lúa được tỉnh Cà Mau xem là mô hình sản xuất thông minh, thích ứng với biến đổi khí hậu, mang lại hiệu quả bền vững. Ông Phạm Văn Mười, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cà Mau cho hay: “Việc luân canh kết hợp “con tôm - cây lúa” không chỉ giúp nông dân nâng cao thu nhập trên cùng diện tích canh tác, mà còn tạo môi trường thuận lợi cho tôm nuôi phát triển tốt. Để nâng cao giá trị lúa mô hình tôm - lúa, tỉnh Cà Mau đang triển khai các giải pháp phát triển sản xuất theo hướng sinh thái, hữu cơ, đặc biệt quan tâm đến việc xây dựng thương hiệu cho sản phẩm thông qua nền tảng số. Cà Mau đặt mục tiêu đến năm 2030, toàn bộ diện tích tôm - lúa đều đạt chuẩn quốc tế; đồng thời xây dựng chuỗi liên kết HTX - doanh nghiệp - nông dân, gắn với truy xuất nguồn gốc và sản phẩm OCOP”.

Theo đánh giá của Tiến sĩ Nguyễn Công Thành, Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Phát triển nông nghiệp hữu cơ Á Châu, tôm - lúa là mô hình canh tác nông nghiệp thông minh, có mối quan hệ tương tác, hỗ trợ lẫn nhau giữa vật nuôi (tôm) và cây trồng (lúa) trong hệ sinh thái đồng ruộng. Chất thải hữu cơ và một số khoáng vi lượng tồn dư của vật nuôi sẽ là nguồn dinh dưỡng cho cây lúa hấp thu sinh trưởng; còn rơm rạ từ cây lúa sẽ là nguồn dinh dưỡng tự nhiên cho con tôm. Mô hình còn giảm thiểu chi phí làm đất, phân thuốc; đồng thời tạo ra sản phẩm sạch, an toàn.

Mô hình tôm - lúa tại các tỉnh, thành phố ở Đồng bằng sông Cửu Long là mô hình canh tác bền vững trong điều kiện biến đổi khí hậu. Không chỉ giúp người dân tăng thu nhập, cải thiện sinh kế, mô hình này còn góp phần bảo vệ môi trường, hệ sinh thái tự nhiên và phát triển nông nghiệp theo hướng xanh, sạch, ít phát thải. Để nhân rộng, các tỉnh, thành phố cần tiếp tục đầu tư hạ tầng thủy lợi, tăng cường chuyển giao khoa học - kỹ thuật, mở rộng quy mô liên kết sản xuất và xây dựng chuỗi giá trị gia tăng. Qua đó, đóng góp vào nỗ lực chung của toàn vùng Đồng bằng sông Cửu Long trong ứng phó với biến đổi khí hậu và phát triển bền vững.

Phan Bình