Cô đỡ thôn bản – điểm tựa không thể thiếu trong chăm sóc sức khỏe bà mẹ, trẻ em vùng cao

Sự ra đời từ nhu cầu cấp thiết

Trước những năm 1990, tỷ lệ tử vong mẹ và trẻ sơ sinh ở Việt Nam rất cao, đặc biệt tại miền núi. Phong tục sinh con tại nhà, thiếu kiến thức về chăm sóc thai kỳ và khoảng cách địa lý khiến việc tiếp cận dịch vụ y tế trở nên vô cùng khó khăn.

Trong bối cảnh đó, việc đào tạo cô đỡ thôn bản – những phụ nữ dân tộc thiểu số am hiểu ngôn ngữ, phong tục và văn hóa – trở thành giải pháp đột phá, giúp thu hẹp khoảng cách về y tế giữa miền xuôi và miền ngược.

Là cô đỡ phụ trách 3 bản Dào Xa, Lao Chải, Tà Ghênh của xã Mù Cang Chải (Yên Bái), chị Giàng Thị Cở cho biết, vào năm 2015, chị tham gia lớp tập huấn sơ cấp và chính thức trở thành cô đỡ thôn bản khi tuổi đời vừa ngoài đôi mươi.

Công việc của chị Cở là đến từng bản để thăm khám, chăm sóc sản phụ và trẻ sơ sinh, đồng thời quản lý, tuyên truyền, vận động sản phụ đến sinh tại các cơ sở y tế. Các bản chị Cở phụ trách, người Mông đều chiếm 100%. Sau nhiều năm chị miệt mài tuyên tuyền, vận động, hỗ trợ, các sản phụ đã tự nguyện đến sinh tại cơ sở y tế, không còn trường hợp nào sinh con tại nhà.

Từ năm 1992 đến nay, trên cả nước, hơn 3.000 cô đỡ đã được đào tạo, trong đó khoảng 1.500 người vẫn đang hoạt động tại hơn 5.000 thôn bản đặc biệt khó khăn. Thành quả rõ rệt: suốt hàng chục năm qua, chưa ghi nhận trường hợp tai biến nào cho mẹ và trẻ sơ sinh do lực lượng này phụ trách.

Cô đỡ thôn, bản tuyên truyền về dinh dưỡng bà mẹ, trẻ em cho phụ nữ xã Phong Thổ (Lai Châu).

Thầm lặng nhưng thiếu cơ chế hỗ trợ

Dù đóng góp to lớn, đời sống của các cô đỡ thôn bản vẫn còn nhiều thiệt thòi. Từ năm 2019, họ không còn được hưởng phụ cấp hàng tháng theo Nghị định 34/2019/NĐ-CP, khiến thu nhập giảm sút, khó duy trì công việc. Hệ quả là hơn 1.500 cô đỡ đã ngừng hoạt động – một sự lãng phí nhân lực được đào tạo bài bản ngay tại địa phương.

Trong khi đó, tại nhiều bản làng, họ vẫn là lực lượng y tế duy nhất có thể tiếp cận sản phụ kịp thời, tuyên truyền bỏ tập tục lạc hậu, tư vấn khám thai, hỗ trợ sinh đẻ an toàn và chuyển tuyến khi cần.

Sự tồn tại của cô đỡ thôn bản đã giúp giảm rõ rệt tỷ lệ tử vong mẹ và trẻ sơ sinh ở vùng sâu, vùng xa – nơi bác sĩ hiếm khi có mặt kịp thời.

Cần một chính sách bền vững

Trước thực trạng trên, Bộ Y tế đã đề nghị Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành liên quan tiếp tục rà soát, đề xuất bổ sung các chính sách hỗ trợ đội ngũ cô đỡ thôn bản đã được đào tạo để duy trì và phát triển mạng lưới này theo một lộ trình thích hợp;

Tăng cường kiểm tra, giám sát, chỉ đạo, đôn đốc các địa phương bố trí nguồn lực, thực thi đầy đủ các chính sách hỗ trợ cô đỡ thôn bản trong khuôn khổ Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi;

Bên cạnh đó, huy động nguồn lực từ các đối tác phát triển, các doanh nghiệp, tổ chức xã hội trong việc đào tạo, sử dụng mạng lưới cô đỡ thôn bản người dân tộc thiểu số.

Đồng thời, UBND các tỉnh chỉ đạo Sở Y tế phối hợp các sở, ngành liên quan xây dựng, trình cấp có thẩm quyền phê duyệt đề án quy hoạch phát triển mạng lưới cô đỡ thôn bản tại địa phương, bảo đảm lựa chọn đối tượng đào tạo để trở thành cô đỡ thôn bản đúng địa chỉ, đúng đối tượng; bố trí ngân sách, chỉ đạo và kiểm tra, giám sát thực thi đầy đủ các chính sách hiện hành đối với đội ngũ cô đỡ thôn bản.

Phân công cô đỡ thôn bản phụ trách thêm địa bàn để tăng độ bao phủ cô đỡ thôn bản tại các vùng khó khăn về chăm sóc sức khỏe sinh sản, nhất là tăng cường quảng bá hình ảnh cô đỡ thôn bản tới cộng đồng; tổ chức các hoạt động biểu dương cô đỡ thôn bản có thành tích xuất sắc, tạo điều kiện để các cô đỡ thôn bản có thể giao lưu học hỏi, trao đổi kinh nghiệm thường xuyên, liên tục…

Ngoài ra, Bộ Y tế đang dự thảo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ quy định về việc hỗ trợ hàng tháng đối với nhân viên y tế thôn, bản, cô đỡ thôn bản.

Tại dự thảo, Bộ Y tế đề xuất mức hỗ trợ hằng tháng đối với nhân viên y tế thôn, tổ dân phố và cô đỡ thôn, bản bằng 0,7 và 0,5 so với mức lương cơ sở. Cụ thể như sau:

Mức 0,7 áp dụng đối với nhân viên y tế thôn, tổ dân phố và cô đỡ thôn, bản làm việc tại thôn có từ 350 hộ gia đình trở lên; các thôn, bản tại các xã vùng khó khăn theo Quyết định số 1010/QĐ-TTg ngày 10/8/2018 của Thủ tướng Chính phủ ban hành danh mục các đơn vị hành chính thuộc vùng khó khăn; các tổ dân phố, khu phố có từ 500 hộ gia đình trở lên.

Mức 0,5 áp dụng đối với nhân viên y tế thôn, tổ dân phố và cô đỡ thôn, bản làm việc tại thôn, bản, tổ dân phố còn lại.

Dự thảo nêu rõ, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh căn cứ vào đặc điểm, tình hình phát triển kinh tế - xã hội, nhu cầu thực tế và khả năng ngân sách của địa phương trình Hội đồng nhân dân cùng cấp quy định cụ thể số lượng nhân viên y tế thôn, tổ dân phố và cô đỡ thôn, bản.

Tuy nhiên, ngoài chính sách phụ cấp, cần có chiến lược dài hạn hơn:

- Bố trí ngân sách ổn định, bảo đảm đãi ngộ tương xứng với đóng góp của lực lượng này.

- Tăng cường tập huấn, nâng cao chuyên môn, giúp cô đỡ tự tin thực hiện tốt vai trò chăm sóc sức khỏe bà mẹ, trẻ em.

- Tạo cơ hội giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm, nhằm duy trì động lực nghề nghiệp và gắn bó lâu dài với cộng đồng.

- Tôn vinh và lan tỏa hình ảnh cô đỡ thôn bản, góp phần nâng cao nhận thức xã hội về vai trò đặc biệt của họ.

Giữ lấy "điểm tựa" cho sức khỏe bà mẹ, trẻ em vùng khó khăn

Sự tồn tại của cô đỡ thôn bản đã giúp giảm rõ rệt tỷ lệ tử vong mẹ và trẻ sơ sinh ở vùng sâu, vùng xa – nơi bác sĩ hiếm khi có mặt kịp thời. Họ không chỉ là nhân viên y tế, mà còn là người đồng hành, người chia sẻ với đồng bào, bằng chính tiếng nói, văn hóa của cộng đồng mình.

Nếu không có cơ chế đãi ngộ phù hợp, nguy cơ mất đi lực lượng "cánh tay nối dài" này là hoàn toàn có thật. Và khi đó, những thành quả về chăm sóc sức khỏe sinh sản ở vùng khó khăn có thể bị kéo lùi.

Đã đến lúc chính sách phải đi trước một bước, không chỉ để duy trì, mà còn để phát triển mô hình cô đỡ thôn bản như một phần thiết yếu của hệ thống y tế cơ sở, bảo đảm mọi bà mẹ và trẻ em, dù ở nơi xa xôi nhất, đều được chăm sóc an toàn và nhân văn.

Tường Vy