Cơ chế gây mưa lớn, sạt lở đất liên tục ở miền Trung và yêu cầu nâng cấp cảnh báo

Nhiều khu vực bị chia cắt giao thông, nhiều nơi bị cô lập và thiệt hại nặng nề. Trong bối cảnh diễn biến thời tiết ngày càng cực đoan dưới tác động của biến đổi khí hậu, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải hiện đại hóa hệ thống quan trắc, cảnh báo và nâng cao năng lực ứng phó của chính quyền địa phương lẫn cộng đồng.

Cảnh sát giao thông Công an tỉnh Lâm Đồng sát cánh xuyên đêm cùng các đơn vị khác khắc phục sạt lở trên đèo Khánh Lê, sáng 19/11. Ảnh: TTXVN phát

Lũ quét, sạt lở đất gây thiệt hại nghiêm trọng

Tính từ đầu năm 2025 đến nay, cả nước đã xảy ra khoảng 20 đợt mưa lớn trên diện rộng. Đặc biệt, trong vòng một tháng, bão số 5 (Kajiki) và bão số 10 (Bualoi) đã tạo ra hai tổ hợp thiên tai đặc biệt nguy hiểm gồm lũ quét, sạt lở, ngập sâu, ảnh hưởng từ đồng bằng cho tới trung du, miền núi.

Mới đây, ngày 16/11, tại tỉnh Khánh Hòa, mưa lớn đã gây sạt lở đất đá vào ô tô khách tại đèo Khánh Lê Quốc lộ 27C và sạt lở sườn núi vào lán trại tại đèo Khánh Sơn làm 7 người chết, 1 người mất tích.

Do ảnh hưởng của mưa lớn kéo dài, khu vực miền núi thuộc thành phố Đà Nẵng tiếp tục xảy ra tình trạng sạt lở đất nghiêm trọng, gây ách tắc giao thông hoàn toàn tại nhiều tuyến đường huyết mạch khiến nhiều xã bị cô lập cục bộ.

Sáng 17/11, tuyến đèo Prenn (cửa ngõ lên Đà Lạt, Lâm Đồng) bị sạt lở nghiêm trọng tại vị trí trí K224 + 854 (gần cầu Đatanla) do mưa lớn. Vụ sạt lở không gây thiệt hại về người và tài sản nhưng khiến tuyến đèo này phải tạm dừng các phương tiện lưu thông cả hai chiều...

Theo Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai, tính đến ngày 8 giờ ngày 19/11, mưa lũ tại khu vực miền Trung đã làm 26 vị trí trên các tuyến Quốc lộ bị sạt lở, ngập lụt cục bộ gây ách tắc giao thông, trong đố tỉnh Quảng Trị ngập, ách tắc 1 vị trí trên Quốc lộ 49C; thành phố Huế ngập, ách tắc 4 vị trí trên Quốc lộ 49, Quảng Ngãi ngập và ách tắc 3 điểm trên Quốc lộ 24, Đắk Lắc ngập, ách tắc 2 điểm trên Quốc lộ 19C, có 13 điểm trên Quốc lộ 29 và 1 điểm trên Quốc lộ 1A. Mưa lũ làm bờ kè thủy lợi bị sạt lở, hư hỏng ở Quảng Trị và Khánh Hòa.

Lý giải nguyên nhân hiện tượng lũ quét, sạt lở đất xảy ra nhiều, liên tục ở khu vực miền Trung, Tây Nguyên, đặc biệt là trong đợt mưa lớn từ ngày 15-19/11, Trưởng phòng Dự báo thời tiết, Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia Nguyễn Văn Hưởng cho biết, nguyên nhân của đợt mưa lớn ở các tỉnh miền Trung là do không khí lạnh ở phía Bắc được tăng cường, sau là dải hội tụ nhiệt đới dâng trục từ phía Nam lên và nhiễu động trong đới gió Đông kết hợp với địa hình đón gió nên đã gây mưa đặc biệt lớn.

Cũng theo ông Hưởng, tổ hợp không khí lạnh, gió Đông và rãnh áp thấp hoặc dải hội tụ nhiệt đới tương tác gây mưa lớn ở miền Trung không phải là ít thấy. Tuy nhiên, năm nay gió Đông hoạt động mạnh, cộng thêm trên dải hội tụ nhiệt đới lại xuất hiện thêm các vùng xoáy thấp, được gió Đông đẩy vào đất liền khiến mưa lớn nhiều hơn, thời gian kéo dài và cường suất mưa lớn hơn nhiều so với những năm trước, làm xuất hiện mưa lớn cực đoan.

Cùng với đó, theo Tiến sĩ Trương Bá Kiên, Phó Giám đốc Trung tâm nghiên cứu khí tượng, khí hậu, Viện Khoa học khí tượng thủy văn và Biến đổi khí hậu cho rằng, nguyên nhân gây ra mưa lớn, lũ quét, sạt lở đất tại khu vực miền Trung là do biến đổi khí hậu diễn biến cực đoan, mặt khác khu vực này cường độ mưa lớn, kéo dài hơn nên tình trạng sạt lở và lũ quét cao hơn. Các yếu tố địa chất, kiến tạo, địa hình, địa mạo, thạch học, vỏ phong hóa, thổ nhưỡng, thảm phủ, sử dụng đất, khí tượng, thủy văn... của khu vực miền Trung cũng là các tác nhân gây ra lũ quét, sạt lở đất.

Tăng cường trạm đo mưa tự động ở các khu vực có nguy cơ cao

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia, hiện việc cảnh báo lũ quét, sạt lở đất chi tiết đến từng khu vực nhà dân, thôn bản để giảm thiểu các thiệt hại về người và tài sản vẫn luôn là thách thức không chỉ của riêng Việt Nam mà ngay cả với những nước có trình độ khoa học công nghệ phát triển như Nhật Bản, Mỹ... Với công nghệ hiện nay, thế giới chưa thể dự báo được lũ quét, sạt lở đất sẽ xảy ra tại vị trí cụ thể và trong thời điểm cụ thể, chỉ có khả năng cảnh báo nguy cơ xảy ra lũ quét, sạt lở đất trong một khu vực nhất định và trong một khoảng thời gian nhất định.

Hiện nay, mức độ chi tiết cảnh báo tùy thuộc từng khu vực. Một số tỉnh đã có điều tra xác định điểm nóng về lũ quét, sạt lở đất thì trong bản tin của cơ quan khí tượng thủy văn sẽ cảnh báo chi tiết hóa tới các xã hoặc các điểm có nguy cơ xảy ra sạt lở. Đối với các tỉnh chưa được điều tra, đánh giá chi tiết thì cảnh báo đến cấp huyện các Đài Khí tượng Thủy văn tỉnh sẽ cụ thể hóa, chi tiết hóa tới các xã hoặc các điểm có nguy cơ xảy ra sạt lở.

Từ năm 2022, Việt Nam đã tiếp nhận Hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét Đông Nam Á (SEAFFGS). Đây là hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét đầu tiên sử dụng dữ liệu dự báo cực ngắn và được tích hợp một lượng lớn nhiều nguồn dữ liệu khác nhau. Các dữ liệu của Việt Nam đã được tích hợp vào hệ thống gồm số liệu ước lượng mưa từ 10 ra đa, và hơn 1500 trạm mưa tự động, sản phẩm Nowcasting dự báo mưa, sản phẩm dự báo mưa số trị từ mô hình WRF...

Tuy nhiên, Hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét Đông Nam Á chưa thể hỗ trợ dự báo được vị trí cụ thể xảy ra lũ quét, sạt lở đất, chỉ có thể hỗ trợ các dự báo viên phân tích, cảnh báo các ngưỡng mưa sinh lũ quét đối với mỗi tiểu lưu vực trong 1 giờ, 3 giờ, 6 giờ và được cập nhật thường xuyên theo các khoảng thời gian tương ứng; vùng nguy cơ sạt lở đất trong 24 giờ tiếp theo với tần suất cập nhật 6 giờ/lần.

Ông Mai Văn Khiêm cho biết, việc cảnh báo đến các điểm cụ thể phụ thuộc khả năng dự báo mưa và số liệu điều tra khảo sát ở địa phương. So với trước năm 2021, đến nay đã có bổ sung chi tiết thêm các khu vực có nguy về sạt lở để theo dõi và cảnh báo.

"Tỉnh Bắc Kạn đã điều tra xác định được hơn 400 vị trí có nguy cơ cao lũ quét, sạt lở đất do đó các cơ quan dự báo khí tượng thủy văn sẽ theo dõi diễn biến mưa ở những điểm cụ thể đó để đưa các các cảnh báo phù hợp', ông Khiêm nêu ví dụ.

Theo Phó Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia Hoàng Văn Đại, hệ thống thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất thời gian thực đã tích hợp trên 3500 trạm quan trắc mưa tự động với tần suất 10phút/lần, tích hợp 10 ra đa thời tiết, dữ liệu vệ tinh thời gian gần thực; tích hợp trường độ ẩm đất mô phỏng; tích hợp dữ liệu mưa dự báo có độ phân giải từ 1-3km; tích hợp các vị trí xung yếu. Thông tin cảnh báo chi tiết đến cấp xã và được cập nhật 10 giờ/lần....

Ứng dụng của hệ thống trên là giúp công tác nghiệp vụ theo dõi, giám sát, hỗ trợ ra tin tự động, bán tự động trên nền tảng số; giúp cơ quan phòng chống thiên tai và tìm kiến cứu nạn theo dõi, cập nhật nhanh thông tin cảnh báo để phục vụ công tác chỉ đạo, điều hành và triển khai công tác ứng phó sự cố thiên tai và tìm kiếm cứu nạn; giúp người dân có thêm kênh thông tin có tính cập nhật cao để chủ động phòng, tránh thiên tai lũ quét, sạt lở đất; là kênh thông tin quan trọng để các cơ quan báo chí, truyền hình tham khảo để thực hiện công tác truyền thông thiên tai đến cộng đồng.

Công nghệ được cập nhật thời gian thực các biến số đầu vào và tự động hỗ trợ cảnh báo là bước tiến quan trọng trong cảnh báo các thiên tai có diễn biến nhanh, bất ngờ, cụ thể ở đây là lũ quét và sạt lở đất. Thông qua hệ thống, các cơ quan chỉ đạo điều hành về thiên tai và tìm kiếm cứu nạn theo dõi thông tin cảnh báo và có hành động kịp thời hơn trong tình huống có thể xảy ra thiên tai.

Các dự báo viên có thể theo dõi trực tuyến toàn bộ các dữ liệu với thời gian gần thực trong công tác nghiệp vụ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất. Qua đó hỗ trợ rất lớn cho nghiệp vụ của các dự báo viên từ cấp trung ương đến địa phương. Thông qua hệ thông, các bản tin cảnh báo được thực hiện nhanh hơn, kịp thời hơn so với trước đây.

Hiện tại, Hệ thống thông tin cảnh báo lũ quét và sạt lở đất thời gian thực đang được vận hành bởi Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia và được đưa vào dự báo nghiệp vụ, tiếp tục hoàn thiện, nâng cao chất lượng cảnh báo.

Nhằm nâng cao năng lực giám sát thiên tai, chất lượng dự báo, cảnh báo thiên tai nhất là lũ quét, sạt lở, thời gian qua, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã chỉ đạo đơn vị chức năng thực hiện đồng bộ nhiều nhiệm vụ, hiện đại hóa mạng lưới trạm quan trắc khí tượng thủy văn, nâng cao năng lực giám sát thiên tai, tăng thời hạn và nâng cao chất lượng dự báo, cảnh báo thiên tai nhất là lũ quét, sạt lở đất.

Bộ đã trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Chiến lược phát triển Ngành Khí tượng Thủy văn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045; Quy định về dự báo, cảnh báo, truyền tin thiên tai và cấp độ rủi ro thiên tai, trong đó, quy định cụ thể về điều kiện ban hành, nội dung bản tin, chế độ truyền phát tin, cấp độ rủi ro do thiên tai.

Để ứng phó tình trạng lũ quét, sạt lở đất, Bộ Nông nghiệp và Môi trường tiếp tục chỉ đạo đơn vị chức năng theo dõi chặt chẽ tình hình thời tiết, thủy văn, hải văn trên phạm vi cả nước, đặc biệt là công tác theo dõi, cảnh báo, dự báo sớm các đợt thiên tai; cung cấp đầy đủ, kịp thời các thông tin dự báo, cảnh báo cho Ban Chỉ đạo Phòng thủ dân sự quốc gia và Ban Chỉ huy Phòng, chống thiên tai, Tìm kiếm cứu nạn và Phòng thủ dân sự các bộ, ngành, địa phương, các cơ quan thông tấn, báo chí để truyền tải sớm nhất cho nhân dân các địa phương, góp phần giảm thiểu đến mức thấp nhất thiệt hại về người và tài sản…

Thắng Trung (TTXVN)