Chuyện về loài cây quý hiếm bậc nhất Việt Nam

Báu vật của vùng núi đá

Theo Ban Quản lý Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Vườn nằm trong vùng sinh thái Bắc Trường Sơn với khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa. Phong Nha – Kẻ Bàng có sự đa dạng của sinh cảnh: rừng trên núi đá vôi, rừng trên núi đất, rừng chuyển tiếp… Khu vực này ghi nhận sự có mặt của 2.952 loài thực vật bậc cao có mạch, trong đó có nhiều loài quý hiếm: 111 loài được ghi trong Sách đỏ Việt Nam, 121 loài được ghi trong Sách đỏ IUCN, và 03 loài có tên trong Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm theo Nghị định số 64/2019/NĐ-CP ngày 16 tháng 7 năm 2019 của Chính phủ.

Cây huê (sưa) được trồng tại Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng.

Trong hàng ngàn loài thực vật sinh trưởng tại Vườn, có một loài cây thân gỗ được xem là biểu tượng của sự trường tồn nơi rừng núi đá vôi. Đó là loài huê mộc, hay còn gọi là cây sưa (Dalbergia tonkinensis Prain). Đây được xem là một trong những loài gỗ quý hiếm bậc nhất Việt Nam. Loài này được xếp vào Nhóm IA trong Danh mục thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại theo Nghị định số 06/2019/NĐ-CP ngày 22 tháng 1 năm 2019 của Chính phủ.

Loài huê mộc thuộc họ Đậu (Fabaceae), là cây thân gỗ lớn, có thể cao tới hơn 20 mét. Lá của loài này có dạng kép lông chim lẻ; hoa trắng tinh khiết, tỏa hương nhẹ.

Lá của loài này có dạng kép lông chim.

Điều khiến loài cây này đặc biệt chính là lõi gỗ có hương thơm, vân mịn và màu sắc thay đổi theo ánh sáng. Gỗ cực kỳ cứng, dẻo dai, có chứa tinh dầu bảo vệ nên có khả năng chống mối mọt, cong vênh, nứt nẻ gần như hoàn hảo. Nó có thể tồn tại lâu dài dù ngâm trong nước, bùn lầy. Trong đời sống văn hóa người Việt, huê mộc được coi là vật phẩm linh thiêng, thường dùng trong thờ tự và chạm khắc mỹ nghệ truyền thống.

Chuyện của loài huê mộc giữa lòng di sản

Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng từng được mệnh danh là “vương quốc sưa” do sự phân bố dày đặc và chất lượng gỗ quý, có giá trị cao của loài cây này. Với đặc trưng rừng núi đá vôi và khí hậu ẩm quanh năm, nơi đây tạo điều kiện lý tưởng cho nhiều loài cây họ Đậu phát triển, trong đó có huê mộc.

Khảo sát của các nhà khoa học và cán bộ Vườn ghi nhận huê mộc phân bố rải rác ở độ cao 100–500 m, chủ yếu tại những khu rừng thường xanh trên núi đá, và vùng đất có tầng mùn mỏng. Dù từng chịu tác động của khai thác trong quá khứ, nhiều cá thể sưa vẫn được bảo vệ nghiêm ngặt, trở thành “chứng nhân xanh” của rừng Phong Nha.

Tại Bảo tàng tỉnh Quảng Trị trưng bày một gốc gỗ sưa "khủng” có tuổi đời ước tính lên tới hàng trăm năm.

Nhận thức rõ giá trị quý hiếm và tầm quan trọng sinh thái của loài huê mộc, Ban quản lý Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng đã và đang triển khai chuỗi các hoạt động bảo tồn.

Hằng năm, hàng trăm lượt tuần tra được thực hiện bởi lực lượng bảo vệ rừng. Các trạm bảo vệ rừng được bố trí tại các tuyến đường ra vào vùng lõi và vùng đệm, cùng với các tổ tuần tra lưu động giám sát liên tục theo hệ thống GPS.

Nhiều khu vực có huê mộc phân bố được đánh dấu, khoanh vùng bảo vệ, hạn chế tối đa sự xâm nhập trái phép. Đặc biệt, từ năm 2023, Vườn thử nghiệm sử dụng flycam và camera hồng ngoại để giám sát rừng sâu.

Cùng với đó, các nhà nghiên cứu tiến hành khảo sát hiện trạng phân bố, đánh giá sinh trưởng, thu thập mẫu hạt và phân tích đặc tính di truyền của cây huê mộc trong khu vực. Kết quả giúp xác định rõ vùng có tiềm năng phục hồi quần thể, tạo cơ sở khoa học cho việc nhân giống, phục tráng trong tương lai.

Vườn cũng phối hợp với các đơn vị tiến hành nhân giống bằng hạt và giâm cành. Nhiều cây giống đã sinh trưởng tốt, bắt đầu thích nghi với điều kiện rừng đá vôi, mở ra hy vọng cho việc khôi phục quần thể loài quý hiếm này trong tự nhiên.

Lực lượng chức năng tuần tra, bảo vệ rừng Phong Nha - Kẻ Bàng.

Ngoài ra, Vườn còn đẩy mạnh công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng trong bảo tồn. Cán bộ vườn phối hợp với chính quyền địa phương tổ chức hàng trăm buổi truyền thông, lồng ghép nội dung bảo vệ cây huê mộc vào chương trình giáo dục môi trường học đường và hoạt động du lịch sinh thái.

Giữa lòng di sản thiên nhiên thế giới, những cây huê mộc đang được chăm sóc, bảo vệ và tôn vinh như "báu vật của rừng đá vôi". Huê mộc không chỉ là biểu tượng của sự quý hiếm, mà còn là minh chứng cho sức sống bền bỉ của thiên nhiên và nỗ lực của con người trong hành trình hòa hợp với rừng.

Hùng Trần