Chuyển đổi số nâng cao an toàn đập, hồ chứa trong bối cảnh mưa lũ cực đoan

Diễn đàn “Chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ trong vận hành, bảo đảm an toàn đập, hồ chứa nước”.

Các chuyên gia thống nhất đánh giá: chuyển đổi số là giải pháp đột phá, cấp thiết nhằm giảm thiểu rủi ro, bảo đảm an toàn công trình trong điều kiện mưa lũ ngày càng cực đoan.

Hơn 6.800 hồ chứa, nhưng chỉ vài trăm hồ có cửa van chủ động

Tại diễn đàn, TS, Nguyễn Văn Mạnh, Trưởng phòng Khoa học Công nghệ (Viện Quy hoạch Thủy lợi), cho biết cả nước hiện có khoảng 6.800 hồ chứa, trong đó chỉ khoảng 300 hồ chiếm 80% dung tích điều tiết và mới gần 200 hồ có cửa van chủ động. Trong bối cảnh mưa lũ cực đoan giai đoạn 2024-2025, nhu cầu nâng cao năng lực dự báo, vận hành hồ ngày càng cấp bách.

Viện Quy hoạch Thủy lợi hiện vận hành các cơ sở dữ liệu trọng yếu phục vụ điều hành hồ chứa, gồm hệ thống an toàn đập, dữ liệu tưới tiêu của 45.000 công trình, hơn 2.600 trạm đo mưa Vrain và thông tin khí tượng thủy văn quốc gia. Trên cơ sở đó, đơn vị xây dựng mô hình dự báo mưa-dòng chảy, mô phỏng điều tiết hồ bằng các mô hình Mike Nam, Hec-Hms, Mike11, Mike Flood, Hec-ResSim… để phát hành cảnh báo lũ, bản đồ ngập và đề xuất phương án vận hành cho hàng chục hồ lớn như Cửa Đạt, Ngàn Trươi, Tả Trạch và hệ thống sông Hồng-Thái Bình.

Theo TS, Mạnh, thách thức lớn nhất hiện nay là chất lượng dự báo vẫn phụ thuộc vào dữ liệu mưa và kinh nghiệm chuyên gia, dẫn tới sai số ở một số trận lũ. Các mô hình hiện hành đã cũ, cần nâng cấp để đáp ứng biến đổi khí hậu.

Ông Phan Tiến An, Trưởng Phòng An toàn hồ đập và hồ chứa nước (Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi) chia sẻ diễn đàn.

Ông đề xuất xây dựng cơ sở dữ liệu dùng chung theo chuẩn quốc tế, thống nhất định danh công trình, bảo đảm kết nối xuyên suốt từ trung ương đến địa phương; đồng thời tăng cường kết nối với mạng lưới khí tượng thủy văn, đo mưa Vrain và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) nhằm phân tích nhanh dữ liệu. Tuy vậy, yếu tố con người vẫn giữ vai trò quyết định trong hiệu chỉnh, vận hành mô hình.

Ông Phan Tiến An, Trưởng Phòng An toàn hồ đập và hồ chứa nước (Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi), cho biết hệ thống 7.300 đập, hồ chứa thủy lợi trên cả nước đóng vai trò thiết yếu cho tưới tiêu, cấp nước và phát triển kinh tế. Mùa mưa lũ 2025 không ghi nhận sự cố lớn, nhưng nhóm hồ vừa và nhỏ do địa phương quản lý vẫn tiềm ẩn rủi ro: chỉ 30% có phương án ứng phó khẩn cấp, 9% được kiểm định an toàn, 19% có thiết bị quan trắc; nhiều hồ chưa có quy trình vận hành hoặc mốc bảo vệ.

Ông An nêu rõ: Cơ sở dữ liệu hồ chứa được xây dựng từ năm 2016 nhưng mới hoàn thiện khoảng 900 hồ; dữ liệu quản lý còn rời rạc, thủ công; thiếu trạm đo mưa, thiếu quan trắc ổn định; phối hợp vận hành liên hồ còn khó khăn do chia sẻ dữ liệu thủy lợi-thủy điện chưa đầy đủ. Để khắc phục, ngành thủy lợi cần thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi số, hoàn thiện thể chế, ban hành tiêu chuẩn chung về dữ liệu, quan trắc, phần mềm vận hành; yêu cầu các địa phương kết nối thống nhất theo API chuẩn; đầu tư hoặc thuê dịch vụ quan trắc hiện đại; xây dựng hệ thống cảnh báo tự động; bổ sung định mức kinh tế-kỹ thuật cho các hạng mục IoT, AI, phần mềm giám sát, điện toán đám mây.

Công cụ số hóa theo dõi thời gian thực, giảm rủi ro ngập lụt

Phát biểu tại diễn đàn, ông Vũ Minh Việt, Phó Tổng Biên tập Báo Nông nghiệp và Môi trường, cho biết sự kiện diễn ra trong thời điểm nhiều địa phương đang chịu thiệt hại nặng nề do mưa lũ. Miền trung, Khánh Hòa, Đắk Lắk tiếp tục ngập sâu; nhiều tỉnh phía bắc vừa trải qua các trận lụt lịch sử, thiệt hại hàng chục nghìn tỷ đồng.

Ông nhấn mạnh, áp lực điều tiết lũ, bảo đảm an toàn đập-hồ chứa và cung cấp thông tin chính thống trong tình huống khẩn cấp đang tăng mạnh, đòi hỏi đẩy nhanh chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ.

PGS,TS, Hồ Sỹ Tâm, Trưởng phòng Khoa học Công nghệ và Hợp tác quốc tế, Trường đại học Thủy lợi trình bày báo cáo tham luận tại Diễn đàn.

TS, Hồ Sỹ Tâm, Trưởng phòng Khoa học công nghệ và Hợp tác quốc tế (Trường đại học Thủy lợi), giới thiệu công cụ đánh giá nhanh rủi ro đập DRAPT (Dam-Rapid-Assessment-Prioritisation-Tool) trong khuôn khổ Dự án An toàn đập Việt Nam-New Zealand. DRAPT cho phép đánh giá nhanh đập vừa và nhỏ ở cấp xã, công ty khai thác hoặc tỉnh, gồm 5 bước: khảo sát hiện trạng, đánh giá tác động hạ du, ước tính khả năng tràn lũ thiết kế, xác định sự cố tiềm ẩn và tổng hợp mức rủi ro. Công cụ đã áp dụng cho gần 150 đập tại Nghệ An, Hà Tĩnh và đang mở rộng cho 85 đập ở Quảng Bình, thành phố Huế và Đắk Lắk.

TS, Hà Ngọc Tuấn, Trưởng đại diện Weather Plus tại Việt Nam, trình bày hệ thống công cụ hỗ trợ vận hành hồ chứa trong điều kiện mưa lũ cực đoan, đặc biệt tại Bắc Bộ và bắc trung bộ-nơi liên tiếp chịu ảnh hưởng bão, áp thấp nhiệt đới. Tập trung vào lưu vực sông Chu-sông Cả với tổng dung tích khoảng 1,6 tỷ m³, hệ thống hướng tới mục tiêu vừa bảo đảm an toàn đập, vừa giảm rủi ro ngập hạ du.

Theo TS, Tuấn, phương thức vận hành truyền thống dựa vào một điểm khống chế mực nước hạ du không còn phù hợp khi biến đổi khí hậu làm thay đổi quy luật mưa lũ. Xu hướng mới là theo dõi đồng thời mực nước thượng lưu, lưu lượng về hồ, tính toán thời gian thực để xác định mực nước trước lũ tối ưu cho từng hồ.

THANH TRÀ