Chủ động phòng ngừa, kiểm soát, ngăn chặn tin đồn, tin giả - Bài 1: Tin đồn, tin giả - 'bóng ma' lẩn khuất trong kỷ nguyên số

Bài 1: Tin đồn, tin giả - “bóng ma” lẩn khuất trong kỷ nguyên số

Trong khi sự thật cần thời gian để xác minh và kiểm chứng thì tin đồn lại luôn có “đường tắt” để đến với công chúng. Tin đồn, tin giả, clip xuyên tạc, hình ảnh dàn dựng bằng công nghệ AI đang đánh lừa cảm xúc và nhận thức của người dân, trở thành những “bóng ma” lẩn khuất trên không gian mạng, tạo nên “vùng xám” nguy hiểm trong đời sống xã hội. Vì sao tin đồn lại chiếm ưu thế như vậy? Phóng viên Báo Quân đội nhân dân đã có cuộc trao đổi với chuyên gia truyền thông Lê Quốc Vinh, Chủ tịch Công ty Le Bros.

Phóng viên (PV): Thưa ông, vì sao tin đồn vẫn tồn tại dai dẳng giữa thời đại mà thông tin tưởng như đã minh bạch, kết nối và đa chiều hơn bao giờ hết?

Ông Lê Quốc Vinh: Tò mò, muốn biết những thứ mà người khác không biết, muốn biết trước người khác, thậm chí là nếu mình được biết thông tin gì đó mà có vẻ như là mới mẻ thì người ta thích khoe ra bên ngoài. Đó là tâm lý rất phổ biến của con người nói chung, là “cái nôi” để người ta tán phát, truyền ra bên ngoài những tin đồn.

Ông Lê Quốc Vinh. Ảnh do nhân vật cung cấp

Việt Nam hiện có độ mở thông tin hơn rất nhiều quốc gia khác. Nhưng hiện thực của nó là còn nhiều điểm mơ hồ trong thông tin. Trong phương thức truyền thông của nhiều cơ quan, đơn vị thì thường các doanh nghiệp, các tổ chức khá cởi mở, nhưng nhiều cơ quan quản lý nhà nước lại đang có xu hướng không cởi mở, không minh bạch về thông tin. Phong cách truyền thông như thế, xu hướng truyền thông như thế đã vô tình tạo ra những khoảng mờ trong hoạt động của tổ chức đó. Như thế sẽ kích thích người ta muốn đi tìm hiểu xem có những gì khác nữa đằng sau lớp màn bí ẩn này. Khi càng có nhiều khoảng trống thông tin, càng có nhiều không gian mơ hồ thì tin đồn càng dễ để phát triển.

PV: Theo ông, cần phân biệt thế nào giữa tin giả và tin đồn, liệu có ranh giới nào rõ ràng giữa hai khái niệm này không?

Ông Lê Quốc Vinh: Tin đồn có những thứ là tin thật, chỉ là xuất hiện trước thông tin chính thức thôi, có thể có được nhờ tình báo, thông tin nội bộ... Nhưng từ tin đồn lại bóp méo sự thật, làm sai lệch tin thật thì từ tin đồn nó biến thành tin giả. Đa số tin đồn là tin giả, là thuyết âm mưu. Bởi vì có những người chỉ có một chút thông tin nhưng thêu dệt vào thành tin giả. Tin giả có 3 loại: Một loại dựa vào một chút thông tin sự thật nhưng thêu dệt thêm vào; một loại là bịa đặt hoàn toàn; một loại là nói về sự thật nhưng lại gán ghép mục đích sai lệch. Nó bóp méo cách hiểu của công chúng đối với cả những sự thật, đây là thông tin cực kỳ nguy hiểm.

PV: Trong thực tiễn đời sống, ông đánh giá như thế nào về mức độ phổ biến và mức độ nguy hiểm của tin đồn, tin giả trên không gian mạng?

Ông Lê Quốc Vinh: Trong thế giới hôm nay, việc tìm kiếm thông tin cực kỳ dễ dàng, càng giấu giếm thì càng tạo ra những cơ hội để công chúng tin vào tin đồn thất thiệt. Tôi có một cuốn sách “Khủng hoảng không bắt đầu từ truyền thông”. Trong đó, tôi có nói rằng tất cả các cuộc khủng hoảng xảy ra đều do lỗ hổng về truyền thông, các khoảng trống truyền thông, những băn khoăn, những mơ hồ tạo cho người ta khủng hoảng. Nếu như chúng ta làm truyền thông theo kiểu cứ tạo ra các khoảng trống thông tin thì công chúng sẽ phản ứng tiêu cực. Làm sao để thông tin minh bạch, rõ ràng thì công chúng sẽ hành động ngay và phản ứng một cách tích cực. Đừng làm cho công chúng bị mơ hồ, bị mất thông tin hay bị sai lệch thông tin.

Ảnh minh họa: cand.com.vn

Có những chuyện nhỏ thì phản ứng của công chúng chỉ ở mức độ nhỏ, nhưng nếu tin đồn ảnh hưởng tới vấn đề xã hội lớn sẽ ảnh hưởng rất nghiêm trọng và không thuận lợi cho các hành động tiếp theo, tạo ra những khó khăn cho những chính sách hay các hoạt động sau đó. Điều quan trọng nhất của những người làm truyền thông là phải kiểm soát được sự kỳ vọng của công chúng; chúng ta làm như thế nào, đưa ra thông tin gì, đưa ra những hành động gì để công chúng sẽ hành động như chúng ta chờ đợi. Đấy mới là nguyên tắc quan trọng nhất.

PV: Đã có những tin đồn nào gây hậu quả nghiêm trọng trong đời sống xã hội những năm gần đây mà chúng ta cần nhìn lại để rút ra bài học, thưa ông?

Ông Lê Quốc Vinh: Có rất nhiều loại tin đồn thất thiệt. Ví như một lực lượng chức năng có một hành động, nhưng không thông tin rõ hành động đấy được diễn ra như thế nào, tại sao làm như thế, mục đích gì... thì lập tức những thế lực này kia sẽ thêu dệt, bịa ra, dẫn dắt nhiều thông tin sai lệch. Lúc này, tin đồn biến thành tin giả, tạo ra có mục đích, đánh trúng tâm lý của người muốn nghe. Khi nó lan truyền thì ảnh hưởng rất nghiêm trọng. Nhiều tin đồn vô thưởng vô phạt thì chỉ gây tò mò, nhưng nhiều tin đồn cố tình gây sai lệch sẽ tạo ra sự ảnh hưởng rất lớn trong truyền thông.

Tin đồn “sống” khỏe làm người ta mất niềm tin vào câu chuyện gì đó, người ta có thể không tin vào những điều mà các cơ quan chức năng đang làm, có thể không tin vào doanh nghiệp, tổ chức và có thể dẫn đến phản ứng tiêu cực. Chẳng hạn như cơ quan chức năng đưa ra chính sách, với một tâm thế là tìm kiếm giải pháp tốt hơn cho xã hội, ví dụ chuyển đổi phương tiện giao thông “xanh” trên địa bàn trung tâm TP Hà Nội... nhưng lại chưa đưa ra những phương thức, thông tin cụ thể, rõ ràng để triển khai thực hiện cho phù hợp, khiến người dân mơ hồ và cho rằng đằng sau những gì mà cơ quan công quyền đang nói còn một lý do khác?... Từ đó khiến mọi người hiểu không đúng. Đã có những bài học rất lớn mà tôi đã và vẫn đang nói với nhiều tổ chức, kể cả các cơ quan quản lý, chức năng rằng truyền thông ngày nay cần phải minh bạch, vẫn phải dẫn dắt để công chúng nhìn thấy cụ thể mọi việc. Những quyết định đưa ra sẽ được cân nhắc và hướng đến lợi ích chung, nhưng phải làm cho người dân hiểu được rằng họ có được gì từ những lợi ích chung thì họ sẽ ủng hộ.

PV: Theo ông, khi AI ngày càng được sử dụng để tạo ra nội dung, đâu là thách thức mới trong kiểm soát, ngăn chặn sự lan truyền của tin đồn?

Ông Lê Quốc Vinh: Trí tuệ nhân tạo cung cấp thông tin cho mình là dựa trên những gì nó học được, nó không tự nhiên nghĩ ra. AI chỉ là một bộ máy rất mạnh để thu thập thông tin. Như vậy, nếu những thông tin mà AI thu thập được là đúng thì sẽ cung cấp câu hỏi, câu trả lời chính xác; nếu những thông tin AI thu thập là sai sẽ mang đến thông tin thất thiệt; hoặc thậm chí nếu không có thông tin sẵn, bộ máy đó sẵn sàng bịa ra một thứ gì mới, sai lệch, chống đối. Vì vậy, để AI trở thành công cụ hữu ích cho con người thì phải cung cấp cho nó thông tin chính xác, thông tin đúng, thậm chí là thông tin đầy đủ.

Trước đây, chúng ta dùng Google tìm kiếm, nhưng hiện giờ, khi chúng ta tìm kiếm trong Google thì AI đã đưa ra câu trả lời ở ngay trên đầu, thế là xu hướng của chúng ta là phải tìm nốt những cái còn lại để tìm hiểu. Do vậy hiện nay, trong bất cứ hoạt động nào từ chính trị, quốc phòng, an ninh, xã hội, kinh tế... để thắng lợi trong cuộc chiến thông tin thì chúng ta phải chủ động thông tin; phải là người cung cấp nhiều thông tin hơn và cung cấp phải đúng, phải chính xác, phải chạm được vào sự mong đợi của công chúng.

PV:Trân trọng cảm ơn ông!

(còn nữa)

Nhóm phóng viên Văn hóa (thực hiện)