Chính sách châu Phi của Đức: Cơ hội, thách thức và khoảng trống chiến lược

Thủ tướng Đức Friedrich Merz phát biểu tại Ngày hội mở cửa của chính phủ liên bang ngày 25/8. (Nguồn: Getty Images)

Phát biểu nhân Ngày hội mở cửa của chính phủ liên bang hồi cuối tháng 8/2025, Thủ tướng Đức Friedrich Merz đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc “tìm kiếm các đối tác có cùng quan điểm trên toàn cầu”.

Ông lưu ý: “Châu Phi là lục địa phát triển nhanh nhất, nhưng cũng là lục địa bị lãng quên nhất. Tại sao chúng ta không xây dựng các quan hệ đối tác chiến lược mới với những khu vực và quốc gia cùng chí hướng, vì lợi ích chung?”.

Tiếp nối hay điều chỉnh chính sách?

Cuộc bầu cử Quốc hội sớm tại Đức ngày 23/2/2025 đã dẫn tới sự hình thành một đại liên minh vào ngày 6/5, với Liên minh Dân chủ/Xã hội Cơ đốc giáo (CDU/CSU) trung hữu là lực lượng lãnh đạo, liên kết cùng đảng trung tả Dân chủ xã hội Đức (SPD).

Đây là sự thay đổi lớn so với liên minh “Đèn giao thông” trước đó gồm SPD, đảng Xanh và Dân chủ tự do (FDP). Mặc dù SPD vẫn có mặt trong chính phủ, vai trò lãnh đạo nay đã chuyển sang CDU/CSU, một lực lượng có cách tiếp cận khác biệt đáng kể về các vấn đề như di cư, khí hậu và phát triển.

Song cũng cần phải thừa nhận rằng, sự thay đổi liên minh không đồng nghĩa với việc các chính sách bị xóa bỏ hoàn toàn. Chiến lược “Định hình tương lai với châu Phi” (2023), do SPD khởi xướng, vẫn đang được Bộ Hợp tác và Phát triển kinh tế liên bang - do đại diện SPD lãnh đạo - thực thi. Điều này cho thấy một sự nối tiếp thể chế nhất định trong chính sách đối ngoại và phát triển, mặc dù quan điểm giữa các đảng là không đồng nhất.

Một mặt, CDU/CSU công khai nhấn mạnh lợi ích chiến lược trong quan hệ với châu Phi, với mục tiêu thúc đẩy xuất khẩu công nghệ Đức và giảm ảnh hưởng của các đối thủ cạnh tranh khác. Các đảng này đề cao “châu Phi là lục địa của cơ hội”, đồng thời hạ thấp trọng tâm khí hậu và chỉ nhấn mạnh các giải pháp khả thi, như giao dịch khí thải hoặc phát triển cơ sở hạ tầng dùng nhiên liệu hóa thạch, điều từng bị xem là “phi chuẩn” trong chính sách môi trường châu Âu.

Mặt khác, chính phủ mới duy trì các văn kiện chính sách, từ Chiến lược 2023 đến định hướng đầu năm 2025, tiếp tục nhấn mạnh các thách thức toàn cầu như khủng hoảng khí hậu, cạnh tranh địa chính trị và nhu cầu xây dựng quan hệ đối tác dựa trên giá trị. Tuy nhiên, những nội dung này hiện được diễn giải theo hướng thận trọng hơn, phản ánh sự điều chỉnh ngôn ngữ chính trị dưới một chính phủ có lập trường trung hữu.

Một số khác biệt đáng chú ý: Thứ nhất, CDU/CSU giảm tông các cam kết khí hậu đối với châu Phi, tập trung vào giải pháp linh hoạt (như khí tự nhiên, hydro carbon thấp), thay vì tái tạo toàn diện. Thứ hai, nhấn mạnh vai trò của doanh nghiệp Đức, định vị lại thương hiệu “Made in Germany” (Sản xuất tại Đức) nhằm tăng sức cạnh tranh với Trung Quốc. Thứ ba, quan tâm nhiều hơn đến các biện pháp kiểm soát di cư bất hợp pháp, chống khủng bố và yêu cầu các quốc gia châu Phi tăng trách nhiệm nội bộ. Thứ tư, nhận thức rõ hơn về vai trò ngày càng lớn của các đối thủ cạnh tranh, điển hình là Nga và Trung Quốc, đồng thời thúc đẩy mô hình hợp tác “ít can thiệp, nhiều hiện diện”.

Mặc dù vậy, sự tham gia liên tục của SPD trong liên minh và việc duy trì các thể chế hiện hành khiến đường lối không hoàn toàn thay đổi. Trong thỏa thuận thành lập đại liên minh (2025), giọng điệu của chính phủ mới trở nên ôn hòa hơn so với chương trình tranh cử của CDU/CSU. Các khái niệm như “chuyển đổi công bằng” và “hợp tác đối tác” vẫn được giữ lại, nhưng kèm theo các điều kiện thực dụng hơn.

Bài toán chiến lược dài hạn ở châu Phi

Theo số liệu từ Liên hợp quốc, năm 2024, đầu tư toàn cầu vào châu Phi tăng 75%, phản ánh sức hút ngày càng lớn của lục địa này. Tuy nhiên, Tiến sĩ Alena Lisenkova, Học viện Quan hệ quốc tế Moscow (Bộ Ngoại giao Nga) nhận định, Đức có vẻ như vẫn chưa thoát khỏi tình trạng trì trệ trong chiến lược tiếp cận châu Phi.

Quan hệ kinh tế tập trung chủ yếu ở Bắc và Nam Phi, trong khi các khu vực khác, như Đông và Trung Phi, ít được chú ý, bất chấp tiềm năng lớn về tài nguyên, cơ sở hạ tầng và chuyển đổi năng lượng.

Cuộc chuyển giao quyền lực đầu năm 2025 đưa liên minh CDU/CSU - SPD lên cầm quyền, nhưng không tạo ra bước ngoặt rõ rệt. Chiến lược “Định hình tương lai với châu Phi” (2023) và các văn kiện liên quan vẫn mang dấu ấn của chính phủ tiền nhiệm, trong khi nội bộ chính phủ mới tồn tại sự chia rẽ: CDU/CSU thiên về thực dụng và an ninh, điển hình là vấn đề di cư, còn SPD giữ lập trường phát triển truyền thống, định hướng giá trị.

Trong khi đó, các quốc gia khác, như Trung Quốc, Nga, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ và các nước vùng Vịnh đang gia tăng ảnh hưởng sâu rộng. Vai trò mở rộng của Nhóm các nền kinh tế mới nổi hàng đầu thế giới (BRICS), với sự gia nhập của Ai Cập và Ethiopia, tiếp tục khẳng định vị thế đang lên của châu Phi trong trật tự toàn cầu đa cực.

Nhiều ý kiến cho rằng, Đức hiện chưa có chiến lược mới phản ánh đầy đủ bối cảnh địa chính trị thay đổi và lợi ích chiến lược dài hạn. Các ưu tiên nội địa, đặc biệt là kiểm soát di cư, ngày càng chi phối chính sách đối ngoại, trong khi yếu tố “đối tác phát triển” dần bị lu mờ. Các điều kiện khắt khe về nhân quyền và môi trường tiếp tục là rào cản, nhất là khi không đi kèm hỗ trợ tương xứng về đầu tư và chuyển giao công nghệ.

Tình trạng thiếu hiện diện, thiếu sáng kiến lớn và thiếu phối hợp hiệu quả trong chính phủ liên minh đang khiến Đức tụt lại trong một cuộc cạnh tranh chiến lược ở châu Phi. Trong khi các nước khác đang hành động, Đức vẫn đang trong quá trình điều chỉnh quan điểm, nhưng chưa đưa ra được phương án hành động cụ thể.

Trong bối cảnh đó, tuyên bố của Thủ tướng Friedrich Merz tại Ngày hội mở cửa của chính phủ liên bang vừa qua cho thấy, Đức cần một chiến lược mới, nhất quán và linh hoạt hơn cho châu Phi, có thể không chỉ dựa trên chuẩn mực, mà còn xuất phát từ lợi ích chung, thấu hiểu đặc thù của lục địa này và đủ sức cạnh tranh với các cường quốc đang gia tăng ảnh hưởng.

TS Phạm Ngọc Hùng