Chính người lớn quyết định 'con trẻ chọn điện thoại hay quyển sách'

Tối 5-12, tại Nhà sách FAHASA Tân Định (TP.HCM), đông đảo phụ huynh, học sinh và bạn đọc đã tham dự buổi giao lưu với nhà thơ Nguyễn Quang Thiều – Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam – trong chương trình “Từ đọc đến viết – Hành trình phát triển ngôn ngữ”.

Trẻ xa rời sách – lỗi thuộc về người lớn

Trong không gian ấm cúng, buổi giao lưu tập trung bàn về văn hóa đọc trong bối cảnh hiện nay, đặc biệt ở trẻ em, xoay quanh nhiều câu hỏi: Vì sao trẻ ngày càng ít đọc? Ảnh hưởng của môi trường số đến khả năng ngôn ngữ, trí tưởng tượng? Và đâu là cách xây dựng thói quen đọc bền vững từ giai đoạn trẻ mới hình thành tư duy?

Nhiều học sinh đặt câu hỏi trực tiếp cho nhà thơ, phản ánh nỗi băn khoăn của người trẻ khi lớn lên trong một thời đại mà mọi tương tác diễn ra qua thiết bị điện tử. Câu chuyện ấy cũng là trăn trở chung của phụ huynh và các chuyên gia giáo dục.

Một học sinh đặt câu hỏi cho nhà thơ Nguyễn Quang Thiều. Ảnh: PA

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều mở đầu bằng một thực tế giản dị: “Nếu trong nhà có năm – sáu người lớn đều cầm điện thoại, đứa trẻ ba tuổi sẽ tìm đến chiếc điện thoại. Nhưng nếu mọi người đều cầm sách, trẻ sẽ đi tìm cuốn sách. Trẻ luôn bị dẫn dắt bởi cộng đồng xung quanh mình”.

Từ quan sát đó, ông nói thẳng: “Trẻ em hoàn toàn vô tội. Khi trẻ không đọc sách, lỗi phần lớn thuộc về người lớn vì đã không tạo ra một môi trường lành mạnh”.

Nhà thơ kể chuyện từng chứng kiến cảnh người lớn ở các thành phố Việt Nam tùy tiện vứt rác, nhưng khi ra Singapore lại trở nên cẩn trọng, không dám làm điều tương tự. Ông nhớ hình ảnh một thanh niên đứng chờ đèn đỏ lúc 11 giờ đêm dù đường hoàn toàn vắng xe: “Hình ảnh ấy khiến tôi xấu hổ. Ở Việt Nam, chỉ để ‘tranh thủ’ vài chục giây mà nhiều người vượt đèn đỏ. Nhưng chính sự vội vàng đó có thể khiến dân tộc chậm hơn thế giới hàng trăm năm”.

Theo ông, thói quen đọc cũng vậy: “Để trẻ đọc sách, cha mẹ, ông bà, cô dì chú bác phải là người tiên phong. Một con người không biết đọc sách sẽ lớn lên trong một trạng thái hoàn toàn khác”.

Bằng trải nghiệm của mình khi từng sống ở nước ngoài, ông cho biết những quốc gia phát triển là nơi biết dùng công nghệ nhưng không đánh mất nền tảng văn hóa đọc. Và có những nơi, những cuốn sách mỏng manh như tờ giấy nhưng lại là vũ khí bền bỉ nhất để chống lại cái ác.

Từ tất cả những trải nghiệm đó, nhà thơ nhấn mạnh: Hành trình nuôi dưỡng văn hóa đọc phải bắt đầu từ gia đình, lan ra cộng đồng và nhà trường.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều trả lời nhiều câu hỏi từ các học sinh về vấn đề đọc sách. Ảnh: PA

Làm sao để cân bằng việc sử dụng AI và việc đọc sách?

Trước câu hỏi của một học sinh THCS rằng làm sao để cân bằng việc sử dụng AI và việc đọc sách hiện nay khi mà công nghệ ngày càng phát triển, việc sử dụng AI (trí tuệ nhân tạo) rất phổ biến, Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều chia sẻ rằng ông có khoảng 50 cuốn sổ tay.

“Khi viết, tôi ghi lại mình đang sợ gì, đang khao khát gì, mình sai ở đâu, cần tìm gì. Viết nhật ký không phải để tiết lộ bí mật mà để soi lại chính mình mỗi ngày" - ông nói và theo ông, viết là một cách tự giáo dục, tự kiểm điểm để ngày mai tốt hơn ngày hôm qua.

Nhà thơ nói rõ: “AI chỉ là công cụ. Nó không có trái tim, cảm xúc hay lương tâm. Ta bảo AI giết người, nó sẽ giết. Ta bảo AI yêu thương mẹ mình, nó không làm được”.

Ông đặt câu hỏi với người trẻ: “Các bạn muốn sống một đời vô cảm, trơn tru như máy? Hay một đời mà chỉ cần một giọt mưa rơi cũng làm lòng ta rung lên? Quyết định nằm ở chính các bạn!”.

Để lý giải giới hạn của công nghệ, ông kể lại cuốn tiểu thuyết mình từng viết về ba nhà khoa học nhân bản người yêu, nhân bản mẹ, và nhân bản thủ trưởng để trả thù. Cả ba đều thất bại: hình hài có thể sao chép, nhưng không thể nhân bản tâm hồn, ký ức, cảm xúc. “Đó là điều AI – dù mạnh đến đâu – cũng không làm được”.

Nhiều phụ huynh, trẻ nhỏ lắng nghe một cách chăm chú.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều chụp hình lưu niệm cùng phụ huynh và đông đảo học sinh. Ảnh: PA

Nhà thơ cho rằng một khởi đầu quan trọng của văn chương là sự chân thành. Nhiều nhà văn ngày nay viết giản dị hơn, kể câu chuyện của họ bằng sự rung động thật, không cần tu từ hoa mỹ. Người viết trung thực với cảm xúc của mình sẽ thuyết phục hơn bất kỳ kỹ nghệ nào. Nghệ thuật mà chỉ dựa vào kỹ xảo thì đến một lúc sẽ cạn kiệt. Nhưng sự chân thành thì không bao giờ cạn.

Ông nhấn mạnh văn chương hay nghệ thuật nói chung khởi từ sự chân thành – một thứ “phép thiêng”. Phép thiêng không phải biến đá thành vàng, mà là sự thay đổi bên trong ta: nhìn lại một cái cây thấy đẹp hơn hôm qua, đi ngang một con người từng thờ ơ giờ lại nhận ra vẻ tốt đẹp của họ. Những rung động ấy mới là điều làm chúng ta sống.

Khi một em nhỏ hỏi nên đọc truyện hay đọc sách khoa học, ông trả lời: “Sách khoa học giống như những sợi dây nối, giữ ta bám vào thực tại. Còn văn chương cho ta đôi cánh để bay xa. Con người cần cả hai: dây nối và đôi cánh”.

Song song phần trao đổi, chương trình cũng giới thiệu bộ truyện Papelucho của nhà văn Marcela Paz – gồm 12 tập viết dưới dạng nhật ký của cậu bé 8 tuổi người Chile, giàu trí tưởng tượng và quan sát tinh tế. Nhân vật được xây dựng gần gũi, chân thật, truyền cảm hứng để trẻ tự viết câu chuyện của chính mình. Lối viết tự nhiên khiến người đọc có cảm giác đang mở cuốn nhật ký thật sự của một đứa trẻ.

PHẠM ANH