Chiến lược và kế hoạch triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn trong các ngành kinh tế Việt Nam

Đặt vấn đề

Mô hình Kinh tế tuần hoàn (KTTH) là cách tiếp cận mới nhằm thay đổi cách tiếp cận trước đây đang mô hình kinh tế tuyến tính, hướng tới nền kinh tế xanh, phát triển bền vững. Để triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn, từ các chủ trương của Đảng cần được thực hiện thông qua các chiến lược, quy hoạch và kế hoạch trong phát triển các ngành, vùng và địa phương. Bài viết tập trung vào nội dung bàn luận về việc triển khai thực hiện mô hình KTTH đối với các ngành kinh tế của Việt Nam từ chủ trương, chính sách đã có đến việc triển khai trong thực tiễn, từ đó đưa ra các nhận định và khuyến nghị cho thực hiện mô hình KTTH thời gian tới.

Những chủ trương, chính sách làm căn cứ để triển khai Chiến lược và kế hoạch thực hiện mô hình KTTH trong các ngành kinh tế

Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 năm 2021-2030 đã đưa ra chủ trương định hướng về kinh tế tuần hoàn đó là “Khuyến khích phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra của quá trình sản xuất”¹. Việc triển khai thực hiện chủ trương của Đảng đã được thể hiện trong các Chiến lược, quy hoạch, kế hoạch của các ngành, các vùng và địa phương giai đoạn 2021-2030 tầm nhìn đến năm 2050.

Quy định luật pháp về triển khai thực hiện KTTH tại điều 142 của luật bảo vệ môi trường như sau.

“1. Kinh tế tuần hoàn là mô hình kinh tế trong đó các hoạt động thiết kế, sản xuất, tiêu dùng và dịch vụ nhằm giảm khai thác nguyên liệu, phát thải, kéo dài vòng đời sản phẩm, hạn chế chất thải phát sinh và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường.

Bộ, cơ quan ngang Bộ, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình tổ chức xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển, đề án phát triển; quản lý, tái sử dụng, tái chế chất thải.
Cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ có trách nhiệm thiết lập lộ trình thực hiện lý và thực hiện biện pháp để giảm khai thác tài nguyên, giảm phát thải, nâng cao mức độ tái sử dụng và tái chế chất thải ngay từ giai đoạn thiết kế, duy trì, bảo dưỡng sản phẩm, hàng hóa đến giai đoạn sản xuất, phân phối.
Chính phủ quy định tiêu chí, lộ trình, cơ chế khuyến khích thực hiện kinh tế tuần hoàn phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước”².

Như vậy quy định pháp luật đã thể hiện rõ từ khái niệm đến triển khai trong thực tiễn các cấp độ vi mô đến vi mô cho quá trình triển khai thực hiện mô hình KTTH, tạo cơ hội cho công tác quản lý nhà nước cũng như triển khai đối với các Bộ ngành, cơ sở sản xuất và kinh doanh, không chỉ đạt hiệu quả về kinh tế, mà còn giảm khai thác tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường. Trên cơ sở quy định của Luật BVMT, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 08/2022/NĐ-CP về “Quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường” nhằm cụ thể hóa chi tiết các nội dung của điều 142 luật BVMT2020, trong nghị định quy định tại điều 138-140, đáng chú ý tại điều 139 về “lộ trình, trách nhiệm thực hiện kinh tế tuần hoàn” đã nêu như sau.

“1. Bộ Tài nguyên và Môi trường có trách nhiệm:
a) Chủ trì, phối hợp với các bộ, cơ quan ngang bộ, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ ban hành kế hoạch hành động quốc gia thực hiện kinh tế tuần hoàn theo quy định tại khoản 5 Điều này trước ngày 31 tháng 12 năm 2023”

Tuy nhiên đến thời điểm hiện nay (tháng 10/2024) kế hoạch hành động quốc gia thực hiện KTTH vẫn chưa được chính phủ ban hành, đã có bản dự thảo trình Chính phủ. Trong dự thảo trình chính phủ đã đưa ra kế hoạch hành động thực hiện cho các ngành, lĩnh vực thực hiện mô hình KTTH.

Đề án phát triển KTTH ở Việt Nam đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại quyết định số 687/QĐ-TTg ngày 07/6/2022, đáng chú ý trong đề án này đã giao cụ thể cho các Bộ ngành, đáng chú ý có Bộ kế hoạch và đầu tư và Bộ tài nguyên và môi trường.

Đối với Bộ kế hoạch và đầu tư: “Chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành, địa phương xây dựng Nghị định về cơ chế thử nghiệm phát triển kinh tế tuần hoàn, trình Chính phủ xem xét vào Quý I năm 2023, trong đó cụ thể hóa các tiêu chuẩn, điều kiện phù hợp nhằm phát triển KTTH”
Đối với Bộ tài nguyên và môi trường: “Chủ trì, phối hợp với các Bộ, cơ quan, địa phương liên quan trong việc xây dựng, ban hành khung hướng dẫn thực hiện kinh tế tuần hoàn theo quy định tại Nghị định số 08/2022/NĐ-CP ngày 10 tháng 01 năm 2022”.

Đến nay Nghị định về cơ chế thử nghiệm phát triển KTTH và khung hướng dẫn thực hiện KTTH vẫn chưa được ban hành, do vậy việc triển khai mô hình KTTH của các ngành vẫn còn nhiều bất cập.

Nhìn chung chủ trương thực hiện mô hình KTTH đã có, luật pháp quy định trong luật BVMT 2020, chi tiết hóa triển khai thực hiện tại Nghị định 08/2022/NĐ-CP, để ấn phát triển KTTH gắn với tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050. Tuy nhiên vẫn còn thiếu một số văn bản chỉ đạo từ phía Chính phủ, nhất là kế hoạch hành động thực hiện KTTH, Nghị định về cơ chế thử nghiệm KTTH. Những hạn chế này cần được khắc phục sớm để có căn cứ đầy đủ cho triển khai thực hiện mô hình KTTH ở các ngành và địa phương.

Triển khai Chiến lược và kế hoạch thực hiện mô hình KTTH trong các ngành kinh tế ở Việt Nam

Hiện nay việc triển khai mô hình KTTH trong các ngành kinh tế đã và đang được thực hiện, mặc dù còn có những vướng mắc nhất định từ chính sách như đã đề cập ở trên. Xem xét về mặt Chiến lược và kế hoạch có thể kể đến một số ngành sau đây.

Đối với nhóm ngành nông nghiệp

Ngành nông nghiệp có thể được coi là ngành triển khai sớm về mặt Chiến lược và kê hoạch thực hiện mô hình KTTH. Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021-2030 tầm nhìn đến năm 2050: Tại quyết định số 150/QĐ-TTg ngày 28/01/2022. Thủ tướng chính phủ đã “phê duyệt Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhin 2050". Về quan điểm phát triển nêu rõ “sản xuất nông nghiệp có trách nhiệm, hiện đại, hiệu quả và bền vững; phát triển nông nghiệp sinh thái, hữu cơ, tuần hoàn, phát thải Các-bon thấp, thân thiện với môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu". Từ quan điểm để ra trong Chiến lược liên quan đến KTTH, trong các giải pháp chính, mục thứ tâm về “bảo vệ môi trường sinh thái, cảnh quan thích nghi biến đổi khí hậu" đã đưa ra nội dung yêu cầu "tăng cường sử dụng nguyên liệu vi sinh hoặc hữu cơ, áp dụng kỹ thuật thông minh, kinh tế tuần hoàn để tiết kiệm đầu vào". Như vậy trong chiến lược phát triển nông nghiệp và và nông thôn bền vững cho giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050, triển khai thực hiện mô hình KTTH là rõ ràng từ quan điểm đến nội dung thực hiện cũng như giải pháp triển khai. Với sự thay đổi này sản xuất nông nghiệp đang hướng đến loại bỏ dần cách thức phát triển cũ là các mô hình phát triển theo dạng tuyến tính, hướng đến phát triển thông minh, an toàn hơn nhằm tiết kiệm tối đa nguồn tài nguyên đầu vào và đặc biệt là sử dụng hiệu quả và an toàn sản phẩm đầu ra, cũng như chất thải tạo ra của ngành nông nghiệp.

Như vậy Chiến lược và kế hoạch triển khai thực hiện mô hình KTTH được lồng ghép trong Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững như quy định tại khoản 2 điều 142 của luật BVMT2020.

Đối với nhóm ngành công thương

Triển khai Chiến lược và kế hoạch thực hiện KTTH trong nhóm ngành công thương chưa có chiến lược hay kế hoạch riêng, tuy nhiên nội dung KTTH được lồng ghép trong các chiến lược, kế hoạch chung của ngành hoặc trong chiến lược, kế hoạch của ngành, lĩnh vực khác. Cụ thể trong quyết định số 276/QĐ-BCT ngày 14/12/2022 về “kế hoạch ứng phó với biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh của ngành công thương giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050" đã đưa nội dung KTTH vào trong kế hoạch này, đáng chú ý đối với nội dung tăng trưởng xanh mục tiêu đến năm 2025 đề ra là “85% các siêu thị, trung tâm thương mại phân phối, sử dụng sản phẩm bao bì thân thiện môi trường thay thế dần cho sản phẩm bao bì nhựa dùng một lần, khó phân hủy; xây dựng, thúc đẩy phát triển chuỗi cung ứng bền vững và các mô hình kinh tế tuần hoàn; khuyến khích phân phối các sản phẩm thân thiện môi trường, được dán nhãn tiết kiệm năng lượng và các nhân sinh thái khác tại các siêu thị, trung tâm thương mại". Từ mục tiêu đề ra, nhiệm vụ và giải pháp để thực hiện cho ngành công thương liên quan đến KTTH có 2 nội dung:

* + Thực hiện các giải pháp về kinh tế tuần hoàn, kinh tế chia sẻ trong sản xuất công nghiệp, tăng cường sử dụng hiệu quả tài nguyên, giảm tối đa chất thải ra môi trường

+ Xây dựng, hoàn thiện thể chế, chính sách phát triển mô hình cụm công nghiệp sinh thái, bền vững, áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn trong thiết kế xây dựng, vận hảnh, quản lý các cụm công nghiệp"

Như vậy đối với nhóm ngành công thương, để thực hiện KTTH ngoài việc chỉ đạo chung cho các lĩnh vực, tập trung chủ yếu vào các ngành công nghiệp, nhất là đối với cụm công nghiệp. Ưu tiên trước hết là hoàn thiện thể chế, chính sách của ngành.

Đối với các ngành, lĩnh vực kinh tế khác.

Các ngành, lĩnh vực kinh tế khác chủ yếu thuộc ngành dịch vụ như ngành du lịch, giao thông vận tải, năng lượng, bưu chính viễn thông... hoạt động mang lại thu nhập cho ngân sách quốc gia và tạo điều kiện phát triển kinh tế đất nước, trên cơ sở những chủ trương lớn và những định hướng của Đảng thể hiện trong Chiến lược phát triển giai đoạn 2021-2030, quy định pháp luật về KTTH, nhất là đề án của Chính phủ số tại quyết định số 687/QĐ-TTg ngày 07 tháng 6 năm 2022 về “phê duyệt đề án phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam" tùy thuộc vào đặc trưng của từng ngành, lĩnh vực có sự triển khai khác nhau, nhưng phần lớn các ngành chưa Chiến lược, kế hoạch riêng biệt cho thực hiện KTTH, chủ yếu được tích hợp và lồng ghép vào trong Chiến lược, quy hoạch và kế hoạch phát triển của ngành giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050.

Những khuyến nghị cho Chiến lược, kế hoạch triển khai mô hình Kinh tế tuần hoàn đối với các ngành kinh tế

Để triển khai hiệu quả mô hình kinh tế tuần hoàn từ Chiến lược đến kế hoạch đổi với các ngành kinh tế ở Việt Nam, một số khuyến nghị sau đây cần thực hiện.

Thứ nhất, cần ban hành sớm khung hướng dẫn thực hiện kinh tế tuần hoàn quốc gia.

Hiện nay khung kế hoạch hành động quốc gia đã có dự thảo nhưng vẫn chưa được ban hành, đảng chú ý trong dự thảo của khung kế hoạch hành động KTTH, các ngành, lĩnh vực sau đây dự kiến sẽ được triển khai thực hiện bao gồm:

“a) Nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản; b) Năng lượng; c) Khai thác khoảng sản và chế biến khoáng sản; d) Công nghiệp chế biến, chế tạo; đ) Hóa chất; e) Xây dựng, g) Giao thông vận tải; h) Lĩnh vực quản lý chất thải; i) Lĩnh vực trung gian, cộng sinh".

Việc ban hành khung kế hoạch hành động quốc gia KTTH là căn cứ quan trọng để các ngành, lĩnh vực ban hành kế hoạch hành động xây dựng mô hình KTTH của ngành, lĩnh vực đã được xác định, nhất là 9 ngành, lĩnh vực đã được đưa vào khung kế hoạch hành động KTTH của Chính phủ.

Thứ hai, cần sớm ban hành Nghị định về cơ chế thử nghiệm phát triển kinh tế tuần hoàn.

Nghị định cơ chế thử nghiệm phát triển kinh tế tuần hoàn theo quy định của Nghị định 08/2022/NĐ-CP giao cho Bộ kế hoạch và đầu tư là đầu mối chủ trì phối hợp với các Bộ ngành khác thực hiện, đến nay vẫn chưa được ban hành. Việc ban hành Nghị định này là căn cứ quan trọng để các ngành, lĩnh vực làm căn cứ thiết kế cơ chế của ngành lĩnh vực của mình. Hiện tại các ngành, lĩnh vực vẫn còn có những vướng mắc nhất định về cơ chế thực hiện triển khai mô hình KTTH theo đặc trưng của ngành, lĩnh vực, thiếu sự hướng dẫn cụ thể triển khai thực hiện mô hình KTTH như thế nào cho phù hợp đảm bảo tính hiệu quả.

Thứ ba, triển khai thực hiện mô hình KTTH từ các Chiến lược, quy hoạch và kế hoạch đã có.

Hiện nay, phần lớn các ngành, lĩnh vực đã có Chiến lược, quy hoạch cho giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050. Một số ngành đã có kế hoạch hành động cho ngành mình hoặc một số các lĩnh vực ưu tiên như tăng trưởng xanh, biến đổi khíhậu, quản lý chất thải.... Nội dung KTTH đã được lồng ghép trong các Chiến lược, quy hoạch và kế hoạch đã ban hành, do vậy việc triển khai thực hiện các mô hình KTTH cho từng ngành, lĩnh vực cần được cụ thể hóa như ban hành tiêu chỉ để triển khai, đánh giá tổng kết và đặc biệt quan trọng là phân tích kinh tế để so sánh giữa việc triển khai mô hình KTTH và không thực hiện mô hình KTTH để thấy được hiệu quá kinh tế của hai mô hình, tỉnh ưu việt của thực hiện mô hình KTTH làm căn cứ đưa ra phương án lựa chọn mô hình KTTH phù hợp.

Thử tư, nguồn lực cho thực hiện chiến lược, quy hoạch và kế hoạch triển khai thực hiện mô hình KTTH.

Để triển khai thực hiện mô hình KTTH đã có trong các Chiến lược, quy hoạch và kế hoạch, vấn đề quan trọng là nguồn lực sẽ được huy động triển khai như thế nào gồm nhân lực, tài chính và hạ tầng đáp ứng. Với sự vận hành của thể chế kinh tế thị trưởng, nguồn lực quan trong là huy động được sự tham gia tích cực của thành phần kinh tế ngoài nhà nước, nhất là khu vực tư nhân. Đối với nguồn ngân sách nhà nước chỉ ưu tiên cho các ngành, lĩnh vực mà các thành phần kinh tế khác không thể thực hiện được hoặc thực hiện mô hình KTTH nhưng không hiệu quả,

Thứ năm, cần có sự linh hoạt trong quá trình triển khai thực hiện mô hình KTTH đối với chiến lược, quy hoạch và kế hoạch thực hiện.

Trong quá trình triển khai thực hiện Chiến lược, quy hoạch và kế hoạch đổi với mô hình KTTH cần có sự linh hoạt, phù hợp với thực tiễn biến động, nhất là biển động của thị trường đối với sản phẩm của mô hình KTTH. Sự thay đổi về công nghệ, nhất là trong bối cảnh chuyển đổi số sẽ diễn ra rất nhanh chóng theo thời gian đối với công nghệ, do vậy cần có sự linh hoạt trong thực hiện và điều chỉnh kịp thời đối với chiến lược, quy hoạch và kế hoạch đã có trong việc triển khai mô hình KTTH nhằm thích ứng với thực tiễn vận hành của ngành, lĩnh vực và toàn bộ nền kinh tế.

Kết luận

Việc xây dựng, triển khai thực hiện các chiến lược, kế hoạch ngành kinh tế đối với mô hình KTTH đến nay đã có chủ trương định hướng của Đảng trong chiến lược phát triển đất nước 10 năm 2021-2030, trong các quy hoạch ngành đã có cho giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 có sự lồng ghép KTTH. Triển khai thực hiện có căn cứ pháp luật tại điều 142 Luật BVMT2020, cụ thể hóa bằng Nghị định 08/2022/NĐ-CP và đề án của Chính phủ. Tuy nhiên việc triển khai vẫn còn một số vướng mắc, nhất là chưa ban hành kịp thời khung kế hoạch hành động thực hiện KTTH cho các ngành kinh tế, dự kiến có 9 ngành, lĩnh vực sẽ được thực hiện sau khi ban hành khung kế hoạch hành động KTTH. Mặc dù vậy triển khai thực hiện các mô hình KTTH của các ngành kinh tế vẫn đã và đang thực hiện dựa vào các Chiến lược và kế hoạch đã có, quan trọng hơn đó là hiệu quả kinh tế do thực hiện mô hình KTTH mang lại trong thực tiễn. Những vướng mắc về cơ chế, chính sách để triển khai sẽ phải được thảo gỡ sớm.

PGS.TS. Nguyễn Thế Chinh
Hội Kinh tế môi trường Việt Nam

Tài liệu tham khảo

Bộ Công thương. Quyết định số 276/QĐ-BCT về “kế hoạch ứng phó với biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh của ngành công thương giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050"
Chính phủ. Nghị định số 08/2022/NĐ-CP về “Quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường" điều 139
Đảng Công Sản Việt Nam. "Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1. Nhà xuất bản chính trị quốc gia sự thất. “Chiến lược Phát triển kinh tế -xã hội 10 năm 2021-2030", trang 275
Quốc Hội. Luật số 72/2020/QH14. Luật bảo vệ môi trường
Thủ tướng Chính phủ. Quyết định số: 150/QĐ-TTg, ngày 28/01/2022 "phê duyệt Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn 2050