Chiến lược đào tạo nhân lực chất lượng cao: 'Mở khóa kho báu' dân số vàng

Dân số vàng nhưng chưa “vàng” về chất lượng nhân lực

Trong buổi làm việc mới đây của Mạng lưới Đổi mới sáng tạo và chuyên gia Việt Nam tại Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC) với Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng, PGS.TS Nguyễn Phi Lê - điều hành Viện nghiên cứu và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI4LIFE), Đại học Bách khoa Hà Nội chỉ ra, hiện nay số lượng chuyên gia thực sự hiểu sâu AI tại Việt Nam rất hiếm. Thiếu lực lượng này, sẽ không thể giải được những “bài toán” đặc thù như dự báo thời tiết, chống biến đổi khí hậu. Trong khi đó, so với thế giới, tỷ lệ sinh viên sau đại học trong nước chỉ khoảng 10 - 20%, rất thấp.

Thực tế, tại Việt Nam hiện nay, có rất nhiều ngành kinh tế, khoa học, nghệ thuật mũi nhọn đang thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao. Lấy ví dụ, ngành Du lịch, thống kê cho thấy, lao động có trình độ đại học và sau đại học chỉ chiếm 9,7%; sơ cấp, trung cấp, cao đẳng chiếm hơn 50%; dưới sơ cấp chiếm 39,3% và chỉ có 43% tổng số lao động được đào tạo chuyên môn nghiệp vụ về du lịch.

Theo Bộ Giáo dục và Đào tạo, năm 2024 có gần 615.000 thí sinh nhập học đại học, trong đó 25% chọn nhóm ngành kinh doanh và quản lý. Đây là khối có chỉ tiêu lớn, gồm marketing, quản trị kinh doanh, tài chính - ngân hàng, kế toán, kiểm toán… Tiếp đến là máy tính và công nghệ thông tin (IT - 12%), công nghệ kỹ thuật (9%), nhân văn (9%) và sức khỏe (6%); 39% còn lại phân bổ ở 19 nhóm ngành khác.

Việt Nam đang thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao. (Ảnh trong bài: Hương Ngọc)

Từ các nghiên cứu của Quỹ Dân số Liên hợp quốc, Việt Nam chính thức bước vào thời kỳ dân số vàng từ khoảng năm 2007 và dự kiến kéo dài đến khoảng năm 2035. Trong giai đoạn này, tỷ lệ dân số trong độ tuổi lao động (15 - 64 tuổi) chiếm trên 65% tổng dân số. Cụ thể, một năm trước đây, Việt Nam có khoảng 53 triệu người trong lực lượng lao động, tương đương hơn một nửa dân số cả nước. Đây là nguồn lực to lớn nếu được khai thác và sử dụng hiệu quả.

Tại Việt Nam, lợi thế về số lượng lao động dồi dào đã góp phần thu hút đầu tư nước ngoài, đặc biệt trong các lĩnh vực thâm dụng lao động như dệt may, da giày, điện tử lắp ráp. Tuy nhiên, mô hình tăng trưởng dựa chủ yếu vào lao động đại trà đang bộc lộ nhiều hạn chế. Năng suất lao động của Việt Nam vẫn ở mức thấp so với các nước trong khu vực. Theo số liệu của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), năng suất lao động của Việt Nam chỉ bằng khoảng 60% của Thái Lan, 40% của Malaysia và chưa tới 10% của Singapore.

Một trong những nguyên nhân chính là chất lượng nguồn nhân lực còn hạn chế. Tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng cấp, chứng chỉ tại Việt Nam còn tương đối thấp. Phần lớn lao động vẫn làm việc trong khu vực phi chính thức, thiếu kỹ năng chuyên môn và kỹ năng mềm, khó thích ứng với yêu cầu của nền kinh tế số và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Nâng cao chất lượng đào tạo, giáo dục để không bỏ lỡ cơ hội vàng

Trong bối cảnh chuyển đổi số, kinh tế xanh và kinh tế tri thức ngày càng phát triển, nhu cầu về lao động chất lượng cao tăng nhanh. Các ngành như công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, năng lượng tái tạo, logistics, tài chính - ngân hàng, y tế chất lượng cao đang thiếu hụt nghiêm trọng nhân lực có trình độ. Nếu không kịp thời nâng cao chất lượng đào tạo, Việt Nam có nguy cơ bỏ lỡ cơ hội “vàng”, thậm chí đối mặt với thách thức “chưa giàu đã già” khi dân số bắt đầu già hóa nhanh sau năm 2035. Để tận dụng hiệu quả lợi thế dân số vàng, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cần được coi là một trong những đột phá chiến lược.

Việc Quốc hội ban hành Luật Dân số ngày 10/12/2025 đánh dấu bước chuyển quan trọng trong tư duy và chính sách dân số của Việt Nam. Trong đó, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao được xác định là một nội dung xuyên suốt, gắn chặt với giáo dục, đào tạo, y tế, việc làm và an sinh xã hội, nhằm tận dụng hiệu quả lợi thế dân số vàng và chủ động ứng phó với già hóa dân số.

Luật Dân số mới nhấn mạnh yêu cầu nâng cao chất lượng con người Việt Nam cả về thể chất, trí tuệ, kỹ năng và đạo đức, coi đây là điều kiện quyết định để chuyển hóa quy mô dân số lớn thành động lực tăng trưởng. Trong bối cảnh Việt Nam đang ở giai đoạn dân số vàng với tỷ lệ người trong độ tuổi lao động cao, nếu không tập trung đầu tư cho đào tạo và phát triển nguồn nhân lực, lợi thế này có nguy cơ bị bỏ lỡ khi quá trình già hóa diễn ra nhanh trong những thập niên tới.

Việt Nam chính thức bước vào thời kỳ dân số vàng từ khoảng năm 2007 và dự kiến kéo dài đến khoảng năm 2035. Trong giai đoạn này, tỷ lệ dân số trong độ tuổi lao động (15 - 64 tuổi) chiếm trên 65% tổng dân số.

Từ tinh thần của Luật Dân số, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cần được triển khai đồng bộ ngay từ sớm. Trước hết, giáo dục phổ thông giữ vai trò nền tảng trong việc hình thành thể lực, trí lực, kỹ năng cơ bản và năng lực học tập suốt đời cho thế hệ trẻ. Việc tăng cường giáo dục STEM, kỹ năng số, ngoại ngữ, trí tuệ nhân tạo tư duy sáng tạo và trách nhiệm công dân chính là bước chuẩn bị quan trọng cho lực lượng lao động tương lai có khả năng thích ứng với nền kinh tế số và xã hội tri thức.

Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành Quyết định số 3439/QĐ-BGDĐT ngày 15/12/2025 về việc ban hành Khung nội dung thí điểm giáo dục trí tuệ nhân tạo (AI) cho học sinh phổ thông. Học sinh có thể chọn các chuyên đề AI, các buổi học được tổ chức linh hoạt, hấp dẫn cho người học...

Luật Dân số ban hành ngày 10/12/2025 đánh dấu bước chuyển quan trọng trong tư duy và chính sách dân số của Việt Nam.

Ở bậc giáo dục nghề nghiệp và đại học, Luật Dân số tạo cơ sở pháp lý để gắn đào tạo với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội và thị trường lao động. Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao không chỉ dừng ở số lượng người có bằng cấp, mà quan trọng hơn là năng lực thực hành, khả năng đổi mới sáng tạo và đạo đức nghề nghiệp. Do đó, cần đẩy mạnh liên kết giữa nhà trường và doanh nghiệp, đào tạo theo nhu cầu xã hội, chú trọng các ngành mũi nhọn như công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, công nghiệp bán dẫn, y tế chất lượng cao, năng lượng xanh và logistics.

Bên cạnh đó, đào tạo lại và nâng cao kỹ năng cho lực lượng lao động đang làm việc cũng đóng vai trò quan trọng. Trong bối cảnh tự động hóa và trí tuệ nhân tạo thay thế nhiều công việc giản đơn, hàng triệu lao động có nguy cơ bị đào thải nếu không được đào tạo lại. Các chương trình đào tạo ngắn hạn, đào tạo trực tuyến, học tập suốt đời cần được phát triển mạnh mẽ, với sự tham gia của Nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội.

Dân số vàng là cơ hội chỉ đến một lần trong lịch sử phát triển của mỗi quốc gia. Với Việt Nam, “cửa sổ cơ hội” này sẽ dần trôi qua theo thời gian. Chỉ khi nguồn nhân lực được đào tạo bài bản, có kỹ năng, tri thức và khả năng sáng tạo, lợi thế về dân số mới thực sự trở thành động lực thúc đẩy tăng trưởng nhanh, bền vững và nâng cao vị thế quốc gia trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Ngoài vấn đề đào tạo, giáo dục, việc phát triển nguồn nhân lực cần gắn bó chặt chẽ với chăm sóc sức khỏe, dinh dưỡng, nâng cao tầm vóc và thể lực người Việt Nam. Một lực lượng lao động chất lượng cao không chỉ giỏi về chuyên môn mà còn cần có sức khỏe tốt, tinh thần bền bỉ và khả năng làm việc lâu dài trong bối cảnh tuổi thọ dân số ngày càng tăng.

Có thể khẳng định, Luật Dân số ban hành ngày 10/12/2025 không chỉ là văn bản điều chỉnh các vấn đề dân số thuần túy, mà còn là nền tảng chiến lược cho phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, góp phần biến lợi thế dân số vàng thành sức mạnh nội sinh, phục vụ mục tiêu phát triển nhanh, bền vững và nâng cao vị thế quốc gia trong giai đoạn mới.

Hương Ngọc