Cạnh tranh ảnh hưởng tại Bắc Cực: Cuộc đua làm nóng vùng đất băng giá

Trong đó, mối quan hệ đối tác chiến lược ngày càng sâu rộng giữa Nga và Trung Quốc đang định hình lại cục diện khu vực và tạo thêm sức nóng cho cuộc đua của các cường quốc tại vùng đất lạnh giá này.

Đường ống dẫn khí đốt Sức mạnh Siberia từ Nga sang Trung Quốc. Ảnh: Sky News

“Đấu trường” mới giữa các cường quốc

Giới chuyên gia dự báo, với tốc độ băng tan như hiện nay, đến cuối thế kỷ XXI, Bắc Cực sẽ gần như không còn băng. Khi đó, việc tiếp cận khu vực trở nên thuận lợi hơn, mở ra các tuyến hàng hải quan trọng như tuyến phía Bắc (NSR) chạy dọc bờ biển Nga, giúp giảm khoảng cách từ Đông Á đến châu Âu từ hơn 21.000km xuống còn hơn 11.000km, tiết kiệm khoảng 10 - 15 ngày vận chuyển; hành lang Tây Bắc (NWP) kết nối Đại Tây Dương với Thái Bình Dương qua quần đảo Bắc Cực của Canada, rút ngắn quãng đường từ Trung Đông đến Tây Âu còn 13.600km, so với 24.000km qua kênh đào Panama; tuyến đường biển xuyên Bắc Cực (TSR) nối eo biển Bering (phân cách châu Á và Bắc Mỹ, nằm giữa mũi Dezhnev - điểm cực Đông của châu Á và mũi Prince of Wales - điểm cực Tây của châu Mỹ) với cảng Murmansk (Nga).

Về mặt tài nguyên, các nhà khoa học ước tính khu vực này chiếm khoảng 13% trữ lượng dầu mỏ và khoảng 30% trữ lượng khí đốt của thế giới.

Nơi đây cũng có nhiều quặng như Nickel, vàng, đất hiếm, wolfram. Vì vậy, bất kỳ thế lực nào giành được quyền kiểm soát Bắc Cực đều có thể tạo ra ảnh hưởng đối với toàn cầu, nên khu vực này dần trở thành một trong những địa bàn chiến lược về kinh tế, quân sự, thương mại mà các cường quốc muốn tranh giành ảnh hưởng trong thế kỷ XXI.

Hiện có 8 quốc gia đang hiện diện ở Bắc Cực, gồm Canada, Đan Mạch, Phần Lan, Iceland, Na Uy, Thụy Điển, Mỹ và Nga với những toan tính khác nhau.

Mỹ cùng các đồng minh NATO coi đây là “mặt trận chiến lược” gắn liền với an ninh quốc gia. Những năm gần đây, Washington đã đầu tư đóng thêm tàu phá băng, tái triển khai lực lượng ở Alaska, đẩy mạnh hợp tác quốc phòng với Canada, Na Uy, Đan Mạch. NATO cũng tổ chức nhiều cuộc tập trận quy mô lớn ở vùng Cực Bắc nhằm nâng cao khả năng phòng thủ và gửi thông điệp răn đe. Các nước Bắc Âu, đặc biệt là Na Uy và Phần Lan, ngày càng giữ vai trò quan trọng trong chiến lược Bắc Cực của phương Tây.

Trong khi đó, vốn được coi là “người khổng lồ Bắc Cực” khi sở hữu gần một nửa đường bờ biển Bắc Băng Dương, từ lâu Nga đã coi Bắc Cực là một ưu tiên chiến lược quốc gia, đồng thời liên tục hiện đại hóa hạm đội tàu phá băng, tái kích hoạt nhiều căn cứ quân sự thời Liên Xô tại khu vực này. Nga cũng đẩy mạnh khai thác các mỏ khí và dầu tại bán đảo Yamal, dự án khí đốt hóa lỏng (LNG) Bắc Cực và phát triển cơ sở hạ tầng dọc tuyến đường biển phương Bắc.

Còn Trung Quốc, mặc dù không phải là quốc gia Bắc Cực nhưng gần đây Bắc Kinh cũng đang tăng cường khả năng tiếp cận nguồn tài nguyên và ngày càng thể hiện vai trò quan trọng ở Bắc Cực. Theo một báo cáo của Lầu Năm Góc, Trung Quốc và Nga đang tăng cường hợp tác ở Bắc Cực thông qua công cụ quyền lực quốc gia, điều đó khiến chính giới Mỹ đang rất quan tâm.

Trung Quốc cũng chính thức khẳng định là “quốc gia gần Bắc Cực”. Chiến lược của Bắc Kinh đối với khu vực Bắc Cực, được thông qua năm 2018, xác định 3 mục tiêu chính: Duy trì sự hiện diện khoa học; khai thác các cơ hội thương mại; xây dựng năng lực dài hạn.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, Trung Quốc đã khởi động chương trình “Con đường tơ lụa phương Bắc”. Về cơ bản, đây là sự mở rộng của sáng kiến “Vành đai và Con đường” tới Bắc Cực nhằm mục đích thiết lập các kết nối hậu cần toàn cầu.

Nga và Trung Quốc - đối trọng đáng gờm tại Bắc Cực

Sự hợp tác Nga - Trung tại Bắc Cực không phải ngẫu nhiên mà được xây dựng trên nền tảng lợi ích bổ sung chiến lược. Đặc biệt, kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine và quan hệ Trung Quốc - phương Tây ngày càng căng thẳng, “cái bắt tay” giữa hai cường quốc nhằm gia tăng ảnh hưởng tại Bắc Cực càng được thúc đẩy. Trong những năm gần đây, hợp tác này không chỉ đi vào chiều sâu thực tiễn mà còn mang tính dài hạn, xuất phát từ nhu cầu chiến lược về kinh tế và địa chính trị của cả hai bên.

Một trong những động thái đáng chú ý là năm 2024, Nga và Trung Quốc thống nhất thành lập một ủy ban chung để phát triển Tuyến đường biển phía bắc Bắc Cực (NSR), vốn được Nga xây dựng cách đây hơn nửa thế kỷ. Trong đó, hai bên đẩy mạnh hợp tác xây dựng đội tàu phá băng, phát triển cảng biển và thiết lập các dịch vụ hậu cần để biến NSR thành một tuyến đường vận tải thương mại toàn cầu khả thi, cạnh tranh với kênh đào Suez.

Đối với Nga, việc phát triển NSR trở thành “xa lộ hàng hải” mới sẽ tạo doanh thu lớn từ phí vận tải, dịch vụ hậu cần và cảng biển, cho phép vận chuyển dầu khí trực tiếp sang thị trường châu Á. Dự án này cũng có thể giúp Mátxcơva xây dựng các căn cứ quân sự mới và triển khai lực lượng tuần duyên để củng cố vị thế. Còn Trung Quốc coi NSR là trụ cột của “Con đường tơ lụa tại Bắc Cực” - một nhánh trong Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Việc tham gia NSR giúp Bắc Kinh gia tăng tiếng nói trong quản trị Bắc Cực, khẳng định vị thế cường quốc biển và công nghệ.

Về mặt năng lượng, Nga tiếp tục khẳng định vị thế nhà cung cấp dầu khí hàng đầu cho Trung Quốc, với hơn 100 tỷ mét khối khí đốt đã được vận chuyển qua đường ống Sức mạnh Siberia (Power of Siberia) kể từ khi vận hành năm 2019. Chỉ trong 8 tháng đầu năm 2025, lượng khí đốt Nga xuất sang Trung Quốc đã tăng 28,3% so với cùng kỳ năm trước.

Mới đây, tại cuộc gặp bên lề Hội nghị Thượng đỉnh Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO), Tổng thống Nga Vladimir Putin và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã ký kết bản ghi nhớ về việc khởi động dự án đường ống dẫn khí đốt Sức mạnh Siberia 2. Dự án này, cùng với việc mở rộng 2 đường ống khác, sẽ cung cấp 58 tỷ mét khối khí đốt mỗi năm từ Nga sang Trung Quốc.

Trong bối cảnh bị phương Tây cô lập. Mátxcơva coi đây là cách “xoay trục” khỏi châu Âu, bảo đảm nguồn xuất khẩu năng lượng lâu dài. Ở phía Trung Quốc, đường ống mới sẽ giúp củng cố an ninh năng lượng, đồng thời mở rộng ảnh hưởng hạ tầng và địa chính trị sang các vùng lân cận như Mông Cổ, Siberia.

Bên cạnh đó, Sức mạnh Siberia 2 sẽ là một thách thức mới đối với Mỹ, nhà xuất khẩu LNG lớn nhất thế giới. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), mặc dù nhu cầu LNG toàn cầu dự kiến sẽ tăng 144 tỷ mét khối trong giai đoạn 2023 - 2030, nhưng năng lực cung ứng dự kiến sẽ tăng gấp đôi con số đó.

Việc thêm 58 tỷ mét khối khí đốt của Nga vào thị trường sẽ làm trầm trọng thêm tình trạng dư thừa nguồn cung mặt hàng này, qua đó tác động trực tiếp đến thị trường Mỹ.

Theo dự báo, giá khí đốt vào năm 2030 và 2035 sẽ giảm 25% và 37%, gây tổn thất lớn cho các nhà sản xuất và phát triển LNG của xứ Cờ hoa. Nói tóm lại, dự án Sức mạnh Siberia 2 là một công cụ mạnh mẽ giúp cả Nga và Trung Quốc gia tăng ảnh hưởng tại Bắc Cực, cả về năng lượng, kinh tế, an ninh và địa chính trị.

Đến nay, Hội đồng Bắc Cực (Arctic Council) vẫn là diễn đàn chính để các quốc gia thảo luận hợp tác. Nhưng trong bối cảnh bất đồng ngày càng gia tăng, Nga và Trung Quốc tăng tốc hiện diện, Mỹ cùng NATO đáp trả, Bắc Cực đang tiến gần hơn đến hình ảnh của một “đấu trường” mới, nơi các cường quốc toàn cầu thử sức và phô diễn sức mạnh.

Quỳnh Dương