Cần kiểm soát cả chất lượng đầu vào và đầu ra khi cấp học bổng cho nghiên cứu sinh

Đào tạo tiến sĩ hiện nay đang đối mặt với nhiều khó khăn cả về nguồn lực lẫn môi trường học thuật. Số lượng nghiên cứu sinh giảm, trong khi yêu cầu về chất lượng ngày càng cao khiến các cơ sở đào tạo phải nỗ lực cân bằng giữa quy mô và chuẩn đầu ra.

Một trong những điểm đáng chú ý của Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) đã được Quốc hội thông qua ngày 10/12/2025 là việc cấp học bổng đối với người học chương trình đào tạo trình độ tiến sĩ.

Theo lãnh đạo một số cơ sở giáo dục đại học, điều này sẽ góp phần thu hút người học xuất sắc, giúp nâng cao vị thế học thuật của cơ sở đào tạo và đặc biệt là khắc phục được những khó khăn và nâng cao chất lượng đào tạo tiến sĩ.

Cần kiểm soát chặt chẽ chất lượng đào tạo tiến sĩ cả đầu vào và đầu ra

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Đăng - Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên cho rằng, tình trạng tỷ lệ tuyển sinh trình độ tiến sĩ những năm gần đây chưa cao cho thấy sức hút trong đào tạo tiến sĩ đang giảm. Nguyên nhân của tình trạng này xuất phát từ việc chuẩn đầu vào của nghiên cứu sinh còn khắt khe, với yêu cầu nghiên cứu khoa học cao và thời gian đào tạo dài. Bên cạnh đó là sự cạnh tranh gay gắt của các cơ sở đào tạo tiến sĩ trong nước với cơ sở đào tạo ở nước ngoài.

Hơn nữa, mức học phí để học tiến sĩ khá cao, dao động từ 150 - 250 triệu đồng/khóa. Đồng thời, nghiên cứu sinh còn phải tự trang trải nhiều khoản chi phí phục vụ nghiên cứu khác như: mua hóa chất, vật tư thí nghiệm, mẫu phân tích, thuê đơn vị có thiết bị hiện đại để chạy mẫu, đo đạc hay chi phí khảo sát thực địa, điền dã dài ngày. Điều này khiến nhiều nghiên cứu sinh buộc phải tạm gác lại kế hoạch học tập nâng cao trình độ của mình do khó khăn tài chính.

Bên cạnh đó, chế độ đãi ngộ dành cho cán bộ, giảng viên đạt trình độ tiến sĩ chưa thực sự đủ mạnh để tạo động lực cho họ phấn đấu. Nhiều cơ quan, đơn vị, đặc biệt là các doanh nghiệp chưa ưu tiên cho việc cử cán bộ đi học tiến sĩ vì thiếu người làm việc và lo ngại không giữ chân được cán bộ sau khi tốt nghiệp.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Đăng – Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên. Ảnh: NTCC.

Theo thầy Đăng, việc cấp học bổng toàn phần cho người học tiến sĩ là một chính sách rất kịp thời và có tác động tích cực tới việc thu hút nghiên cứu sinh, giúp khắc phục hạn chế về tuyển sinh tiến sĩ hiện nay.

Đối với nghiên cứu sinh, học bổng giúp giảm áp lực tài chính, tạo điều kiện để đội ngũ này toàn tâm học tập, qua đó nâng cao chất lượng nghiên cứu. Đồng thời, học bổng sẽ tăng sức hút đối với thạc sĩ giỏi theo học chương trình đào tạo tiến sĩ, góp phần hình thành đội ngũ nghiên cứu chất lượng cao.

Đối với các đơn vị đào tạo tiến sĩ, đây là động lực để nâng cao uy tín, cải thiện chất lượng đào tạo và thúc đẩy môi trường nghiên cứu chuyên nghiệp, bền vững.

Đồng ý kiến với quan điểm trên, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Võ Ngọc Hà - Hiệu trưởng Trường Đại học Tiền Giang đánh giá cao ý nghĩa của việc nghiên cứu sinh được cấp học bổng.

Theo thầy Hà, chi phí đào tạo tiến sĩ hiện nay tương đối cao, nhưng cơ chế hỗ trợ tài chính còn hạn chế, khiến nhiều giảng viên trẻ hoặc nhà nghiên cứu tiềm năng chưa mạnh dạn đăng ký theo học. Do đó, học bổng không chỉ là cú hích để nâng tầm nghiên cứu sau đại học, mà còn bắt kịp xu hướng của nhiều quốc gia có nền khoa học giáo dục phát triển. Đây cũng là chìa khóa để thu hút nhân tài, đặc biệt là đội ngũ giảng viên trẻ tham gia học tập và nghiên cứu.

Với các cơ sở giáo dục có đào tạo tiến sĩ, chính sách này tạo điều kiện để đơn vị nâng cao chất lượng tuyển sinh, tăng khả năng thu hút nguồn lực nghiên cứu, thu hút chuyên gia và góp phần nâng cao vị thế học thuật của trường, đặc biệt trong các bảng xếp hạng trong nước và quốc tế.

Tuy nhiên, song hành với ưu đãi về học bổng cho nghiên cứu sinh, thì cũng cần có chính sách sử dụng hiệu quả, tránh lãng phí nguồn lực, nhất là tình trạng chảy máu chất xám đang diễn ra hiện nay tại Việt Nam.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Võ Ngọc Hà - Hiệu trưởng Trường Đại học Tiền Giang. Ảnh website nhà trường.

Cùng chia sẻ về vấn đề này, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Vũ Quỳnh - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Lạc Hồng bày tỏ, phần lớn nghiên cứu sinh hiện nay phải đối mặt với áp lực vừa học vừa làm. Việc tạm dừng công việc để tập trung toàn bộ thời gian cho nghiên cứu sẽ ảnh hưởng đến thu nhập và gây áp lực tài chính. Trong khi đó, cơ hội nghề nghiệp sau khi đạt trình độ tiến sĩ chưa thực sự hấp dẫn, đặc biệt là trong bối cảnh còn thiếu các viện nghiên cứu mạnh và hệ sinh thái khoa học bài bản, khiến động lực theo học tiến sĩ càng bị suy giảm.

Do đó, việc cấp học bổng toàn phần cho người học tiến sĩ là một hướng đi tích cực, giúp nghiên cứu sinh yên tâm học tập và tập trung toàn thời gian cho nghiên cứu. Chính sách này cũng giúp khắc phục hạn chế về tình trạng thiếu nguồn nhân lực nghiên cứu chuyên sâu cho chiến lược phát triển dài hạn ở một số ngành mũi nhọn mà quốc gia đang ưu tiên như: công nghệ cao, kỹ thuật, khoa học cơ bản.

Đồng thời, các cơ sở giáo dục đào tạo tiến sĩ cũng có thể thu hút cả người học trong nước và quốc tế, giúp tăng khả năng cạnh tranh, thúc đẩy đầu tư cho nghiên cứu và hạ tầng phòng thí nghiệm.

Tuy nhiên, để học bổng phát huy hiệu quả, cần kiểm soát chặt chẽ chất lượng cả đầu vào và đầu ra, tránh tình trạng học tiến sĩ chỉ để lấy bằng. Việc quản lý tiến độ nghiên cứu, đánh giá kết quả và giám sát quá trình học cũng cần được chú trọng và thực hiện nghiêm túc, minh bạch.

Đặc biệt, sau khi người học tốt nghiệp, cần có chính sách nghề nghiệp rõ ràng để giữ chân tiến sĩ, tránh để xảy ra tình trạng đào tạo xong nhưng người học không có đóng góp và phát huy được năng lực.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Vũ Quỳnh - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Lạc Hồng. Ảnh website nhà trường

Cần có tiêu chí cấp học bổng rõ ràng, có cam kết công bố quốc tế

Về điều kiện được cấp học bổng, Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên cho rằng, nghiên cứu sinh cần đáp ứng chuẩn đầu vào cao như năng lực học thuật xuất sắc, đề cương nghiên cứu khả thi, hướng nghiên cứu gắn với nhu cầu thực tiễn và cam kết công bố quốc tế. Đồng thời, học bổng nên đi kèm yêu cầu về tiến độ, chuẩn đầu ra, số lượng bài báo khoa học và nghĩa vụ đóng góp cho cơ sở đào tạo hoặc xã hội sau tốt nghiệp. Cơ chế này vừa bảo đảm sử dụng hiệu quả ngân sách, vừa khuyến khích nghiên cứu sinh phát huy tối đa năng lực và trách nhiệm nghề nghiệp.

Cũng theo thầy Đăng, để việc cấp học bổng cho người học tiến sĩ đạt hiệu quả, cần thành lập hội đồng xét cấp học bổng độc lập, vận hành tương tự hội đồng xét duyệt đề tài khoa học, nhằm đảm bảo minh bạch lựa chọn đúng người, đúng ngành, đúng nhu cầu phát triển đất nước.

Song song với đó, nên trích một phần ngân sách để cử giảng viên trẻ đi học tiến sĩ ở nước ngoài, nhất là những ngành Việt Nam chưa có năng lực đào tạo mạnh ở trình độ tiến sĩ. Đây là con đường quan trọng để đất nước có thể tiếp thu tri thức, công nghệ mới và từng bước nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên đại học.

Cùng bàn về vấn đề này, theo thầy Võ Ngọc Hà, đi kèm với học bổng, thì chính sách phải hài hòa giữa quyền lợi và trách nhiệm để tạo sự bền vững trong phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao.

Do đó, cần có cam kết trách nhiệm từ người học như: hoàn thành đúng tiến độ và có sản phẩm khoa học công nghệ theo yêu cầu của chương trình đào tạo. Đồng thời, người học cần cam kết sau khi tốt nghiệp sẽ làm việc tại các cơ sở giáo dục, nghiên cứu của Việt Nam.

Hiệu trưởng Trường Đại học Tiền Giang nhấn mạnh, nên mở rộng thêm một số chính sách để hỗ trợ người học tiến sĩ. Trọng tâm của những chính sách này nằm ở việc xây dựng môi trường nghiên cứu mạnh, hình thành nhóm nghiên cứu trọng điểm và hỗ trợ chi phí xuất bản kết quả nghiên cứu cho người học.

Về chính sách đãi ngộ cần gắn với hiệu quả nghiên cứu, hỗ trợ tăng thêm thu nhập cho nghiên cứu sinh tham gia đề tài cấp trường, cấp tỉnh, cấp Bộ và có cơ chế tuyển thẳng, sử dụng sau đào tạo với mức đãi ngộ phù hợp để giữ chân nhân tài.

Mặt khác, để nghiên cứu sinh kết nối với quốc tế, nên bổ sung học bổng trao đổi 3 - 6 tháng tại các trường đại học uy tín nước ngoài và hỗ trợ chi phí cho nghiên cứu sinh đi dự hội thảo quốc tế. Đồng thời, xây dựng chính sách đồng hướng dẫn giữa giảng viên Việt Nam và nước ngoài.

Trong khi đó, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Lạc Hồng cho rằng, ngoài việc cấp học bổng cho người học tiến sĩ nên có thêm chính sách ưu tiên cho những lĩnh vực mang tính chiến lược đang có nhu cầu cao về nhân lực nghiên cứu và có khả năng tạo ra tác động dài hạn đối với xã hội và nền kinh tế.

Trước hết, nhóm ngành về công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, khoa học dữ liệu nên được ưu tiên về nguồn nhân lực có trình độ tiến sĩ. Bởi đây là nền tảng của chuyển đổi số, tự động hóa và đổi mới sáng tạo khi nhiều quốc gia đang đầu tư mạnh vào trí tuệ nhân tạo nhằm tạo lợi thế cạnh tranh.

Tiếp theo là nhóm ngành về môi trường, biến đổi khí hậu và phát triển bền vững. Trong bối cảnh thế giới đang đối mặt với khủng hoảng khí hậu thì việc nghiên cứu các giải pháp giảm phát thải, xử lý ô nhiễm, phát triển năng lượng tái tạo hay thích ứng với biến đổi khí hậu đều có giá trị thực tiễn lớn. Đây là nhóm ngành rất cần nguồn nhân lực chất lượng cao và thường nhận được nhiều nguồn tài trợ quốc tế.

Bên cạnh đó, khoa học đời sống và công nghệ sinh học cũng là những ngành nên được ưu tiên. Các hướng nghiên cứu về sinh học phân tử, di truyền, tế bào gốc, y sinh, phát triển thuốc hay công nghệ chăm sóc sức khỏe đều có tiềm năng ứng dụng rộng và ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng cuộc sống.

Một số lĩnh vực công nghệ chuyên sâu như công nghệ lượng tử, an ninh mạng, mật mã và hệ thống IoT cũng cần được đầu tư đào tạo tiến sĩ. Những lĩnh vực này đang trở thành “cuộc đua chiến lược” giữa các quốc gia, đặc biệt trong bối cảnh phát triển nhanh của điện toán đám mây, thiết bị kết nối thông minh và các mối đe dọa an ninh mạng.

Ảnh minh họa: Website Trường Đại học Lạc Hồng.

Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Lạc Hồng cho rằng, để đội ngũ nghiên cứu sinh tập trung vào học tập và nghiên cứu khoa học, bên cạnh việc cấp học bổng, có thể áp dụng một số chính sách hỗ trợ bổ sung.

Trước hết, nên có khoản phụ cấp sinh hoạt đủ cao, đi kèm với hỗ trợ chi phí đi lại, hội thảo, công bố bài báo quốc tế và mua sắm thiết bị cần thiết, giúp nghiên cứu sinh không phải lo lắng về tài chính.

Bên cạnh đó, cần tạo cơ chế “thời gian nghiên cứu thuần túy”, giảm bớt hoặc miễn nhiệm vụ giảng dạy trong những giai đoạn nghiên cứu cao điểm. Thiết lập hệ thống hướng dẫn chất lượng cao và nhóm nghiên cứu, để nghiên cứu sinh được hướng dẫn, trao đổi và học hỏi trong môi trường nghiên cứu tích cực. Cơ sở đào tạo cũng nên hỗ trợ cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm, phần mềm và quỹ nhỏ cho các dự án nghiên cứu ban đầu, giúp nghiên cứu sinh thực hiện đề tài hiệu quả.

Hơn nữa, chính sách khuyến khích công bố khoa học, bao gồm thưởng hoặc ưu tiên khi công bố bài báo chất lượng cao, cũng rất cần thiết. Việc liên kết với doanh nghiệp hoặc các dự án ứng dụng thực tiễn sẽ giúp nghiên cứu của người học tiến sĩ có giá trị cao, giúp mở ra cơ hội tài trợ hoặc việc làm sau khi tốt nghiệp cho người học.

Mạnh Dũng