Cải cách thể chế - Mệnh lệnh từ tương lai - Bài 4

Dù đã đạt được những thành tựu ấn tượng, nhưng “nút thắt” về thể chế, thủ tục hành chính, phân bổ nguồn lực vẫn kìm hãm sức bật của nền kinh tế. Nhìn thẳng vào nút thắt thể chế đó, Đảng ta đã chọn cải cách thể chế làm khâu đột phá chiến lược, kiên định “phát triển kinh tế thị trường phải gắn với mục tiêu xã hội chủ nghĩa, lấy con người làm trung tâm. Nhà nước kiến tạo - điều tiết, doanh nghiệp và người dân là chủ thể sáng tạo” - Dự thảo văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIV. Từ tinh thần đổi mới, Việt Nam đang tạo dựng mô hình phát triển cân bằng giữa Nhà nước - thị trường - xã hội, hướng tới thịnh vượng và bền vững.

Khi “điểm nghẽn” kìm chân sức bật thị trường

Giai đoạn 2020 - 2024, tăng trưởng kinh tế trung bình đạt 5,5 - 6%, thấp hơn kỳ vọng và so với tiềm năng 7 - 8%. Thu nhập bình quân đầu người năm 2024 khoảng hơn 4.600 USD, mức tăng trung bình chưa tương xứng với tiềm năng. Các chuyên gia kinh tế cảnh báo, nền kinh tế Việt Nam đang bị chặn lại bởi những “điểm nghẽn” thể chế và năng lực thực thi: doanh nghiệp tư nhân - lực lượng nòng cốt của tăng trưởng - vẫn phải đối mặt với môi trường kinh doanh bất ổn, quy định chồng chéo, chi phí “ngoài luật” cao.

Những “điểm nghẽn” thể chế và thủ tục hành chính ấy không chỉ là vấn đề ở tầm vĩ mô, mà còn hiện hữu rõ nét tại các địa phương, nơi cộng đồng doanh nghiệp, hợp tác xã (HTX) đang trực tiếp chịu tác động trong quá trình sản xuất kinh doanh. Tại Cao Bằng, trước năm 2025, nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ, HTX nông nghiệp đang nỗ lực vượt khó. Giám đốc Công ty TNHH HATODO Ninh Văn Tuyến, xã Bảo Lạc cho biết: Muốn mở rộng vùng nguyên liệu về dược liệu hữu cơ, chúng tôi phải mất gần nửa năm để hoàn thiện thủ tục thuê đất, điều chỉnh quy hoạch, xin cấp phép chế biến. Thủ tục còn rườm rà, nhiều khâu xin ý kiến chồng chéo khiến cơ hội liên kết với doanh nghiệp tiêu thụ bị chậm mất cả vụ mùa.

Không chỉ ở Cao Bằng, trên phạm vi cả nước, doanh nghiệp nhỏ và vừa, HTX nông nghiệp thường mất nhiều tháng để xin phép thủ tục về đất đai, điều chỉnh quy hoạch, ngân hàng cho vay, cấp chứng nhận xuất khẩu… Nhiều nghị quyết, chỉ thị tuy đã ban hành nhưng “độ trễ thể chế” khiến chính sách khó đi vào thực tiễn. Những nút thắt lớn nhất gồm: cơ chế pháp luật chồng chéo (đất đai, đầu tư, quy hoạch); sự thiếu thống nhất trong phối hợp chính sách giữa Trung ương và địa phương; tâm lý “ngại sai, né trách nhiệm” ở cấp cơ sở…, khiến nhiều dự án bị đình trệ. Thị trường vốn, lao động, khoa học - công nghệ chưa vận hành theo quy luật cạnh tranh hiện đại.

Khi các rào cản thể chế chưa được gỡ, doanh nghiệp buộc “đi đường vòng”, gánh chi phí tuân thủ cao, giảm động lực mở rộng sản xuất, tuyển dụng. Từ đó, thu nhập người dân khó tăng, sức bật tổng hợp của nền kinh tế bị kìm hãm. Nếu không có bước ngoặt cải cách mạnh mẽ, Việt Nam có thể rơi vào “bẫy tăng trưởng trung bình”: nền kinh tế tăng trưởng chậm, năng suất thấp, thu nhập người dân không theo kịp kỳ vọng.

Đồng chí Quản Minh Cường, Bí thư Tỉnh ủy, Trưởng Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh trao đổi với ông Vương Vị Băng, Quan trưởng Hải quan Nam Ninh, Khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây (Trung Quốc) về tăng cường phối hợp hải quan, thúc đẩy thông quan hàng hóa, hiện đại hóa và chuyển đổi số trong quản lý cửa khẩu biên giới.

Đột phá hiến định - sửa đổi Hiến pháp và pháp luật để mở đường

Việc sửa đổi Hiến pháp năm 2013 và đồng bộ hóa hệ thống luật là bước đột phá cấp thiết để giải phóng thể chế, làm mới cách vận hành. Tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, Nghị quyết 203/2025/QH15 đã được thông qua ngày 16/6/2025, bổ sung nhiều điều quan trọng để điều chỉnh quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội. PGS.TS Nguyễn Sĩ Dũng, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội nhận định: Sửa đổi Hiến pháp lần này không chỉ nhằm hoàn thiện bộ máy, mà quan trọng hơn là định vị Nhà nước kiến tạo, người dân - doanh nghiệp làm trung tâm. Thể chế này phải cho phép thị trường vận hành nhanh - minh bạch - công bằng.

TS Trần Du Lịch, Tổ tư vấn Kinh tế Chính phủ cho rằng: Cần đổi mạnh tư duy về quyền lực Nhà nước và quyền tự do kinh doanh. Sửa Hiến pháp 2025 mở hành lang pháp lý bền vững hơn cho doanh nghiệp tư nhân, khu vực đóng hơn 40 % GDP, đồng thời nâng cao minh bạch, trách nhiệm quản lý công.

Những nội dung cốt lõi được sửa, bổ sung tập trung vào: tăng quyền làm chủ nhân dân, phân cấp, ủy quyền rõ hơn, nâng cao giám sát quyền lực điều kiện để bộ máy hành chính linh hoạt, gắn quyền hạn với trách nhiệm, giảm độ trễ trong thực thi chính sách. Không chỉ dừng lại ở đó, Đảng ta đã đồng thời ban hành loạt nghị quyết quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế, như: Nghị quyết 66/NQ/CP (cải cách hành chính, giảm chi phí cho doanh nghiệp), Nghị quyết 68-NQ/TW (phát triển kinh tế tư nhân), Nghị quyết 57-NQ/TW (khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số), Nghị quyết số 59-NQ/TW (về hội nhập quốc tế trong tình hình mới).

Chính phủ cũng tích cực ra quyết định để gỡ vướng, tạo cú hích mới cho phát triển kinh tế: Nghị định 168/2025/NĐ-CP về đăng ký doanh nghiệp để đơn giản hóa hồ sơ, trình tự, thủ tục đăng ký doanh nghiệp và hộ kinh doanh; Nghị định 239/2025/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung quy định về đầu tư để khắc phục vướng mắc trong Luật Đầu tư, nhằm giảm thủ tục và tăng minh bạch trong cấp phép đầu tư. Nghị định 122/2025/NĐ-CP về phân quyền, phân cấp trong quản lý thuế nhằm giảm độ chồng chéo trong quản lý thuế. Quyết định 2229/QĐ-TTg ngày 9/10/2025 Phê duyệt Chiến lược phát triển dịch vụ logistics Việt Nam giai đoạn 2025 - 2035, tầm nhìn đến 2050 là một mảnh quan trọng trong nền kinh tế thị trường…

Những nghị quyết, nghị định trên được đánh giá là “bộ công cụ mở khóa thể chế”, giúp doanh nghiệp vận hành cởi mở, kỹ thuật, minh bạch, từ đó tạo động lực mới cho phát triển kinh tế.

Sự đồng bộ giữa sửa Hiến pháp, luật và nghị quyết, nghị định trên không còn là cách thức cắt ghép rời rạc. Đó là cách tư duy đổi mới: thể chế đặt trước, chính sách dịch chuyển theo, doanh nghiệp và xã hội được tiếp cận thực chất.

Từ chính sách đến thực tế - doanh nghiệp tiếp cận với đổi mới

Những cải cách thể chế không chỉ là lý thuyết mà đang đi vào thực tiễn. Minh chứng nổi bật, gần đây là Công ty cổ phần Tập đoàn Công nghệ Quảng Ích (QIG) được vinh danh trong Bản đồ Doanh nghiệp Công nghệ số Việt Nam 2025, giữ vị trí đầu trong 3 hạng mục: giải pháp giáo dục, chuyển đổi số và ứng dụng phần mềm.

Ông Nguyễn Thanh Hùng, đại diện QIG cho biết: Chúng tôi bắt đầu từ các ứng dụng quản lý giáo dục, xây dựng hệ thống dữ liệu học sinh - giáo viên, mở rộng dịch vụ số hóa trường học, quản trị từ xa. Nhờ chính sách chuyển đổi số quốc gia (Nghị quyết số 57) và cải cách hành chính, hồ sơ liên quan thủ tục doanh nghiệp được liên thông, chi phí thấp hơn đã giúp chúng tôi nhanh chóng mở rộng hợp tác với các sở giáo dục - đào tạo địa phương. Đổi mới của Công ty QIG là ví dụ điển hình: doanh nghiệp công nghệ nhỏ, nhưng nhờ thể chế mở, được tiếp cận chính sách hỗ trợ, họ đã vươn ra khỏi “khung địa phương” để tham gia bản đồ quốc gia.

Tại nhiều tỉnh như Bắc Ninh, Hà Tĩnh, Đồng Tháp, Đồng Nai đến Cao Bằng…, các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, doanh nghiệp, HTX nông nghiệp công nghệ cao, năng lượng tái tạo, chế biến chế tạo… bắt đầu vươn lên mạnh mẽ. Sự thay đổi thể hiện qua thời gian cấp phép rút ngắn, chi phí tuân thủ giảm, cơ hội tiếp cận tín dụng xanh, quỹ đổi mới sáng tạo và hạ tầng chuyển đổi số được mở rộng.

Được tiếp cận nguồn vốn và khoa học công nghệ, HTX Yên Công, Hưng Đạo 2, phường Thục Phán (Cao Bằng) đã có mô hình sản xuất nấm hương hữu cơ chất lượng cao, sản phẩm hương đứng vững trên thị trường trong và ngoài tỉnh.

Chị Tạ Thị Thu Yên, Giám đốc HTX nông nghiệp Yên Công, phường Thục Phán chia sẻ: Do thủ tục tiếp cận nguồn vốn, khoa học công nghệ giảm rườm rà nên HTX có cơ hội đã đầu tư xây dựng nhà xưởng, nhà lưới, máy nghiền mùn cưa, máy sấy sản phẩm, trên 500 giá khung sắt để nuôi phôi nấm. HTX hoàn thiện dây chuyền khoa học sản xuất hữu cơ, nâng cao chất lượng nấm được người tiêu dùng đón nhận, đứng vững trên thị trường cả nước.

Không chỉ phát triển về số lượng, nhiều doanh nghiệp địa phương đã chuyển dịch mô hình từ kinh doanh truyền thống sang mô hình số, kết nối với chuỗi giá trị trong nước và quốc tế. Các chương trình hỗ trợ khởi nghiệp, xúc tiến thương mại, đào tạo kỹ năng số được triển khai đồng bộ giúp doanh nhân địa phương tự tin hơn khi tham gia thị trường lớn.

Từ thực tế cho thấy: đổi mới thể chế không chỉ dành cho “ông lớn” mà mở ra cơ hội cho cả doanh nghiệp nhỏ và khối công nghệ - tài chính… 9 tháng năm 2025, kinh tế Việt Nam ghi nhận tín hiệu phục hồi với 231.337 doanh nghiệp gia nhập, quay lại thị trường, tăng 26,4%; vốn bổ sung đạt 4.720,5 nghìn tỷ đồng, tăng 104,3%; trong đó vốn tăng thêm của doanh nghiệp đang hoạt động tăng 186,5%. Đặc biệt, 83.353 doanh nghiệp trở lại hoạt động, tăng 41,3%, cho thấy bước mở từ cải cách thể chế, môi trường đầu tư và chính sách khơi thông động lực phát triển tư nhân.

Chủ động chuyển hóa thách thức thành động lực phát triển

Đảng ta luôn tiếp cận thực tiễn với tinh thần đổi mới và tư duy biện chứng. Trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, những “mặt trái” của nền kinh tế thị trường không bị né tránh mà được chỉ rõ: sự phân hóa giàu nghèo, lợi ích nhóm, tham nhũng, tiêu cực, lạm dụng tài nguyên, bất bình đẳng vùng miền và nguy cơ xa rời định hướng xã hội chủ nghĩa. Nhận diện rõ thách thức đó, Đảng ta lựa chọn chủ động chuyển hóa thách thức thành động lực phát triển, bằng các giải pháp đồng bộ, thực chất và mang tầm chiến lược sau:

Trước hết là đột phá về thể chế được coi là “chìa khóa mở cánh cửa phát triển”. Từ rà soát, loại bỏ điều kiện kinh doanh chồng chéo, đến chuyển mạnh từ “kiểm tra trước” sang “giám sát sau”, hệ thống pháp lý đã và đang được làm gọn, minh bạch hơn, gắn trách nhiệm người đứng đầu trong xử lý vướng mắc. Khi quyền lực được kiểm soát, doanh nghiệp sẽ vận hành trong môi trường công bằng, minh bạch hơn, đó cũng là cách ngăn chặn nạn “xin - cho” và đặc quyền đặc lợi vốn là mầm mống của tiêu cực.

Song song với đó là phân cấp, ủy quyền có kiểm soát, trao quyền cho địa phương để phát huy sáng tạo, nhưng đi kèm cơ chế giám sát chặt chẽ, thu hồi quyền khi có sai phạm - một bước đi vừa tháo gỡ nút thắt hành chính, vừa phòng ngừa lạm quyền. Đầu tư hạ tầng công nghệ và năng lượng xanh được xem như bệ đỡ giúp thị trường vận hành minh bạch, hiệu quả, giảm chi phí đầu vào, điều mà doanh nghiệp, đặc biệt là khu vực tư nhân, đang rất cần.

Không chỉ thúc đẩy tăng trưởng, Đảng còn đặc biệt nhấn mạnh yếu tố công bằng xã hội và phát triển bao trùm. Đó là các chính sách đầu tư vùng khó khăn, hỗ trợ lao động chuyển đổi nghề, bảo đảm an sinh xã hội, siết quản lý cạnh tranh, chống hàng giả, lợi ích nhóm. Đó là những giải pháp trực diện nhằm hạn chế mặt trái của kinh tế thị trường và giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa.

PGS.TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam nhận định: Điểm mới của Dự thảo Báo cáo Chính trị Đại hội Đảng XIV không chỉ nằm ở việc nhận diện những điểm nghẽn, thách thức, mà quan trọng hơn là thể hiện tư duy chủ động chuyển hóa thách thức thành động lực phát triển, thông qua đổi mới cơ chế, chính sách, phương thức quản lý, cùng với niềm tin và sự đồng hành của người dân, doanh nghiệp.

Khi các giải pháp được thực thi đồng bộ, thể chế được khai thông, thị trường sẽ thực sự vận hành theo quy luật, doanh nghiệp có không gian sáng tạo, sức bật tổng thể của nền kinh tế được khai thông và người dân được hưởng lợi từ một nền kinh tế năng động, bao trùm, bền vững.

Nhìn tổng thể, các giải pháp ấy không chỉ để gỡ vướng thể chế, mà còn thể hiện bản lĩnh, tầm nhìn nhân văn của Đảng: phát triển kinh tế đi đôi với bền vững xã hội; tăng trưởng không đánh đổi công bằng; hội nhập không đánh mất bản sắc. Khi thể chế được cải cách đồng bộ, thị trường được giải phóng, doanh nghiệp mạnh lên, người dân được thụ hưởng, thì cũng chính là lúc nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển tự tin và bền vững hơn bao giờ hết.

Bài cuối: Cải cách thể chế - Giải phóng nguồn lực, kiến tạo hạnh phúc

Nhóm Phóng viên