CÁCH TRÍgieo mầm khoa học thường thức trong lòng người Việt

Ngày xưa, trong những lớp học nhỏ bé đầu thế kỷ XX, bên bàn ghế gỗ mộc mạc, có những đứa trẻ ê a đọc Cách trí giáo khoa thư – sách dành cho lớp Sơ đẳng. Sách viết giản dị về cây lúa, con trâu, giọt mưa, ngọn gió. Sách không lên gân, không cầu kỳ, mà khẽ khàng dẫn học trò bước vào thế giới quanh mình: vì sao có cầu vồng, con cá sống dưới nước thở ra sao, vì sao phải rửa tay trước khi ăn… Từ những câu hỏi nhỏ, trẻ em thấy khoa học không còn xa lạ, mà ở ngay bên hiên nhà, ngoài vườn, trên cánh đồng.

Ngày ấy, các học giả có một khát vọng: làm cho khoa học trở thành “khoa học thường thức”, để ai cũng có thể hiểu, có thể ứng dụng. Đó chính là tinh thần khai sáng cho cả một thế hệ.

Khoa học thường thức -

chi

ếc cầu nối tri thức và đời sống

Ngày nay, khoa học kỹ thuật đã tiến xa, công nghệ số đã chạm tới từng ngõ xóm; công nghệ cao, công nghệ lõi, công nghệ mới đã được cả thế giới nghiên cứu, các quốc gia đều muốn tự mình làm chủ. Nhưng nếu để khoa học chỉ nằm trong phòng thí nghiệm, trong bài báo hàn lâm, thì khoa học sẽ trở thành một ngọn núi cao mà triệu người dân chỉ biết ngước nhìn. Người ta sẽ sợ khoa học vì thấy nó xa vời, không với tới được.

Vậy nên, điều quan trọng là phải có một ngôn ngữ đời thường của khoa học. Một công thức hóa học có thể bắt đầu bằng việc quan sát giọt mưa rơi. Một bài học sinh học có thể bắt đầu bằng việc nghe tiếng ếch kêu mùa mưa. Một khái niệm vật lý có thể giải thích qua chiếc đòn gánh trên vai bà mẹ quê. Khoa học, nếu biết cách kể, sẽ trở thành một câu chuyện gần gũi, dễ thương, dễ hiểu.

Trải nghiệm giờ học môn Sinh học tại Trường Nam Việt với nội dung thực hành Mổ cá, giúp các em nhận dạng được một số nội quan của cá trên mẫu mổ, từ đó phân tích vai trò của các cơ quan trong đời sống của cá. Nguồn: truongnamviet.edu.vn

Xây dựng môi trường khoa học, tinh thần khoa học

Cần hình thành một môi trường khoa học trong đời sống. Ở nhà trường: dạy cho học sinh kỹ năng quan sát, đặt câu hỏi, tự khám phá, thay vì chỉ học thuộc lòng công thức. Ở cộng đồng: có những câu lạc bộ khoa học nhỏ, những “góc trải nghiệm” ở thư viện, nhà văn hóa, nơi trẻ em được thử nghiệm đơn giản mà vui. Ở truyền thông: nhà báo, thầy cô, chuyên gia cần giải thích khoa học bằng ngôn ngữ nhân văn - biến tri thức cao siêu thành mẩu chuyện dễ nhớ.

Khoa học không chỉ là kiến thức, mà còn là tinh thần khoa học: ham tìm tòi, ham giải thích, ham sáng tạo. Một xã hội chỉ thật sự hạnh phúc khi trong mỗi gia đình, mỗi lớp học, đều có ánh sáng của tinh thần ấy.

Học sinh cần một sân chơi sáng tạo, vừa tầm để tạo động lực, niềm vui trong học tập. Nguồn: ITN

Khoa học - từ tinh hoa trở về với nhân gian

Khoa học bắt đầu từ những phòng thí nghiệm, từ những người tinh hoa, nơi ánh sáng tri thức được khai mở, nơi những định luật vũ trụ, những công thức vật lý, hóa học được phát hiện. Nhưng khoa học cũng được đúc kết từ những điều giản dị nhất: một giọt mưa rơi trên mái lá, một hạt lúa nảy mầm trên thửa ruộng, một tiếng chim báo mùa thay lá. Ông cha ta, từ đời sống và thiên nhiên, đã góp phần hình thành nên kho tàng “cách trí” - tri thức thực hành, giản dị nhưng sâu xa.

Vậy nên, khoa học không nên chỉ dừng lại ở bàn giấy, trên bục giảng, trong viện nghiên cứu. Khoa học cuối cùng phải quay trở lại phục vụ cuộc sống, nhất là số đông trong xã hội. Nếu khoa học không làm cho cuộc sống thường ngày dễ dàng hơn, ấm áp hơn, hạnh phúc hơn, thì khoa học sẽ trở nên xa cách, trở thành ngọn núi cao mà người dân chỉ biết ngước nhìn.

Khoa học cần được kể bằng ngôn ngữ đời thường, để người nông dân hiểu vì sao nên bón phân hợp lý, người tiểu thương biết cách bảo quản thực phẩm, người trẻ hiểu cách dùng công nghệ để mở rộng cơ hội. Khoa học không phải đặc quyền của số ít, mà là tài sản chung của cộng đồng, được tạo ra bởi tinh hoa nhưng phải lan tỏa để phục vụ đại đa số. Khoa học phải là những ngọn lửa nhỏ, soi sáng từng ngõ ngách đời sống thường ngày.

Khi khoa học đến được với mọi người, từ lớp học nhỏ trên bản làng, đến cánh đồng ngoài bờ tre, đến gian bếp trong mỗi gia đình, thì khi ấy khoa học mới thật sự hoàn thành sứ mệnh của mình: từ tinh hoa trở về với nhân gian, từ tri thức trở thành hạnh phúc.

Khoa học vừa đủ, ph

ù

hợ

p v

ới phân tầng xã hội

Mỗi tầng lớp xã hội cần một liều lượng khoa học khác nhau, nhưng tất cả đều cần một tinh thần chung: yêu khoa học, tin vào khoa học, ứng dụng khoa học.

Hơn một thế kỷ trước, Cách trí giáo khoa thư đã gieo mầm khoa học cho bao thế hệ học trò, bằng thứ ngôn ngữ giản dị và gần gũi. Hôm nay, chúng ta cần tiếp tục tinh thần ấy: làm cho khoa học trở thành “khoa học thường thức” trong từng cấp học, từng gia đình, từng cộng đồng.

Thư viện Trường tiểu học ở một lớp học tại huyện Giao Thủy, tỉnh Ninh Bình. Nguồn: nhandan.vn

Cánh chim đầu đàn và sức bay của cả đàn

Trong tự nhiên, đàn chim trời bay về phương Nam luôn tạo thành hình chữ V. Người ta giải thích rằng, con chim đầu đàn xòe cánh, phá gió, dẫn đường. Nhưng những cánh chim phía sau cũng không thụ động: chúng đập cánh tạo luồng khí nâng, giúp cả đàn bay xa hơn, bền bỉ hơn. Khi chim đầu đàn mỏi cánh, một con khác sẽ thay thế, và đàn vẫn đi tiếp, không ngừng nghỉ.

Xã hội cũng vậy. Chúng ta cần những cánh chim đầu đàn - những nhà khoa học, doanh nhân tiên phong - để mở đường, dẫn dắt. Nhưng nếu chỉ có vài con chim đầu đàn khỏe mạnh, trong khi những cánh chim cuối đàn yếu ớt, hụt hơi, thì đàn chim ấy sẽ rời rạc, sẽ mất sức mạnh cộng đồng.

Khoa học, tri thức, đổi mới sáng tạo… cuối cùng phải trở thành năng lượng chung cho cả đàn. Cần tạo điều kiện, cơ hội, “luồng khí nâng” để cả số đông, những cánh chim cuối đàn, đủ sức bay theo. Đó là cách để không ai bị bỏ lại phía sau.

Khoa học không chỉ dành cho số ít, mà phải soi sáng cho cả số đông!

Lê Minh Hoan