Biến động và thích ứng trong thương mại toàn cầu

Chuỗi cung ứng toàn cầu nhiều lần bị gián đoạn bởi đại dịch, thiên tai và cạnh tranh địa chính trị. Ảnh: RIA Novosti

Câu hỏi đặt ra không chỉ là khi nào thương mại có thể trở lại mức ổn định trước đây, mà là liệu trật tự cũ còn phù hợp trong bối cảnh mới của cạnh tranh chiến lược, chuyển đổi năng lượng, số hóa và bảo hộ thương mại.

Chuỗi khủng hoảng và đứt gãy hậu cần

Báo cáo của nhiều tổ chức nghiên cứu cho thấy đại dịch đã làm trầm trọng thêm các vấn đề hậu cần và chuỗi cung ứng toàn cầu. Tình trạng phong tỏa, thiếu hụt lao động, khủng hoảng năng lượng và biến đổi khí hậu đã khiến chi phí vận tải tăng cao, thời gian giao hàng kéo dài và các tuyến hàng hải phải thay đổi.

Ngoài yếu tố kinh tế, những căng thẳng địa chính trị kéo dài tiếp tục gây áp lực lên chuỗi cung ứng, dẫn đến việc hình thành các tuyến vận tải và hành lang thương mại mới, nhằm giảm rủi ro tập trung và nâng cao khả năng tự chủ chuỗi cung ứng.

Sau giai đoạn suy giảm mạnh đầu thập niên 2020, thương mại hàng hóa có sự phục hồi ngắn hạn, nhưng tốc độ tăng trưởng chững lại trong các năm gần đây do biến động giá cả, chi phí vận chuyển và các rào cản kỹ thuật mới. Trong khi đó, thương mại điện tử và dịch vụ số duy trì đà tăng ổn định, phản ánh sự dịch chuyển sang mô hình giao dịch trực tuyến.

Sự thay đổi trong chuỗi cung ứng kéo theo tái phân bổ dòng chảy thương mại, đặc biệt trong các lĩnh vực năng lượng, nguyên liệu và công nghệ cao. Nhiều thị trường nhập khẩu và xuất khẩu đang điều chỉnh cơ cấu đối tác, chuyển hướng sang các khu vực có chi phí thấp hơn hoặc môi trường chính sách thuận lợi hơn.

Ở cấp độ ngành, tỷ trọng của thương mại dịch vụ và hàng hóa có hàm lượng công nghệ cao tiếp tục tăng, trong khi các lĩnh vực truyền thống như nông nghiệp hoặc khai khoáng chịu ảnh hưởng mạnh của biến động giá cả và thời tiết cực đoan.

Làn sóng bảo hộ và sự phân mảnh hệ thống

Một xu hướng nổi bật hiện nay là sự quay trở lại của chủ nghĩa bảo hộ thương mại. Nhiều nền kinh tế lớn áp dụng các chính sách thuế quan phổ cập, rào cản kỹ thuật hoặc yêu cầu về xuất xứ nhằm bảo vệ sản xuất trong nước. Các biện pháp này tạo ra hiệu ứng dây chuyền, khiến chi phí thương mại tăng, chuỗi cung ứng bị phân mảnh và tốc độ luân chuyển hàng hóa chậm lại.

Sự phân tách này đặc biệt gây khó khăn cho các nền kinh tế đang phát triển, vốn phụ thuộc vào xuất khẩu nguyên liệu hoặc hàng chế biến, làm chậm quá trình công nghiệp hóa và gia tăng rủi ro về an ninh kinh tế.

Hệ thống thương mại quốc tế vì vậy đang bước vào kỷ nguyên biến động dài hạn, với xu hướng hình thành các nhóm kinh tế, liên kết khu vực và chuỗi giá trị mang tính khép kín hơn.

Một hệ quả đáng chú ý của bối cảnh hiện nay là sự suy giảm tính minh bạch trong thống kê và theo dõi thương mại. Các dòng chảy hàng hóa ngày càng phức tạp, nhiều giao dịch diễn ra qua trung gian, tái xuất hoặc thay đổi xuất xứ nhằm thích ứng với các quy định và rào cản mới.

Điều này khiến việc đánh giá thực trạng thương mại toàn cầu trở nên khó chính xác, khi dữ liệu chính thức không phản ánh đầy đủ hoạt động kinh tế thực tế. Sự thiếu đồng bộ trong thống kê quốc tế cũng làm giảm khả năng hoạch định chính sách dựa trên bằng chứng.

Những biến động trong chuỗi cung ứng và chính sách trừng phạt đã làm thay đổi mối quan hệ giữa thương mại hàng hóa và thị trường ngoại hối. Nhiều doanh nghiệp buộc phải thanh toán trước, giảm khả năng sử dụng tín dụng thương mại. Điều này làm suy yếu vai trò của tỷ giá hối đoái trong điều tiết thương mại và làm tăng chi phí vốn lưu động. Việc thanh toán thông qua các đại lý hoặc trung gian tài chính cũng khiến dòng vốn trở nên khó theo dõi, làm giảm tính hiệu quả của hệ thống thanh toán toàn cầu.

Thương mại toàn cầu: suy giảm tốc độ, chưa suy thoái

Mặc dù chịu tác động từ các biện pháp bảo hộ, chuỗi khủng hoảng và bất ổn địa chính trị, thương mại toàn cầu chưa rơi vào trạng thái suy thoái tuyệt đối. Tổng kim ngạch hàng hóa và dịch vụ vẫn duy trì ở mức cao, cho thấy năng lực thích ứng đáng kể của hệ thống thương mại quốc tế.

Các chuỗi cung ứng đang được tái cấu trúc theo hướng linh hoạt hơn: mở rộng mạng lưới đối tác, đa dạng hóa nguồn cung và ứng dụng mạnh mẽ chuyển đổi số để giảm rủi ro đứt gãy. Điều này thể hiện tính tự điều chỉnh của nền kinh tế toàn cầu trước sức ép hội nhập.

Thương mại toàn cầu suy giảm, nhưng chưa suy thoái. Ảnh: RIA Novosti

Một biểu hiện khác của sự thay đổi cấu trúc là sự suy giảm ảnh hưởng của các thể chế thương mại đa phương. Trong khi vẫn duy trì vai trò tư vấn và giám sát, nhiều tổ chức không còn khả năng thực thi hoặc giải quyết tranh chấp hiệu quả.

Xu hướng đàm phán thương mại song phương và “câu lạc bộ khu vực” ngày càng phổ biến, phản ánh sự chuyển dịch từ mô hình quản trị toàn cầu sang mô hình quản trị theo cụm lợi ích, linh hoạt nhưng ít tính ràng buộc hơn.

Giới chuyên gia nhận định, thương mại quốc tế đang ở giai đoạn tái cấu trúc sâu rộng, chuyển từ mô hình toàn cầu hóa truyền thống sang trạng thái linh hoạt, đa cực và khu vực hóa cao hơn. Các cú sốc nối tiếp không phá vỡ hệ thống, mà buộc nó phải thích nghi, tự điều chỉnh và tái cân bằng.

Trong kỷ nguyên mới, hiệu quả thương mại không chỉ được đo bằng tốc độ tăng trưởng, mà còn bằng mức độ ổn định, khả năng chống chịu và bền vững của chuỗi cung ứng. Thế giới không bước vào suy thoái thương mại, mà đang tiến vào một giai đoạn thương mại có chọn lọc hơn, nơi giá trị, an ninh và khả năng thích ứng trở thành những yếu tố định hình trật tự kinh tế toàn cầu.

Hùng Anh (CTV)