Bí quyết phục hồi sức khỏe sau sinh của phụ nữ Thái từ nồi lá thơm xông hơ

Trong kho tàng y học dân gian Việt Nam, mỗi dân tộc có một bí quyết chăm sóc sản phụ độc đáo. Nếu người Dao đỏ ở Sa Pa, Tả Phìn tự hào về bài thuốc tắm trứ danh với hàng chục loại thảo dược, thì cộng đồng người Thái (đặc biệt là Thái Trắng) ở vùng Tây Bắc lại nổi tiếng với một phương pháp đặc trưng: xông hơ (xông hơi) bằng nồi lá thơm. Đây không chỉ là kinh nghiệm dân gian mà còn là liệu pháp y học cổ truyền, giúp người phụ nữ vượt qua giai đoạn ở cữ khắc nghiệt, nhanh chóng lấy lại sức khỏe, thể hiện một tri thức bản địa thông minh.

Sự kết hợp tinh tế của dược liệu núi rừng

Điểm độc đáo của bài thuốc xông hơi của người Thái là không có một công thức cố định, bất biến. Nó là sự kết hợp linh hoạt, tùy theo mùa và điều kiện thổ nhưỡng, của các loại lá cây thơm có sẵn quanh nhà, trên nương rẫy. Tuy nhiên, tựu trung lại, các loại lá được chọn đều phải có hai đặc điểm cốt lõi: chứa hàm lượng tinh dầu cao và có tính ấm theo y học cổ truyền.

Một nồi lá xông chuẩn bị cho sản phụ thường là một bó lớn, tươi xanh, gồm nhiều loại như: lá bưởi, lá sả, hương nhu, kinh giới, lá tre, ngải cứu, bạc hà, tía tô, lá ổi, quế chi... Mỗi loại lá mang một công dụng riêng, khi kết hợp lại tạo thành một phương thuốc tổng hòa.

Người Thái Trắng ở vùng Tây Bắc nổi tiếng với một phương pháp đặc trưng: xông hơi bằng nồi lá thơm. Ảnh minh họa.

Cách thức thực hiện cũng rất đặc trưng. Các loại lá được rửa sạch, có thể vò nhẹ cho lá tiết ra tinh dầu, sau đó cho vào một nồi lớn, đổ ngập nước và đun sôi kỹ trong khoảng 20-30 phút. Khi nồi lá đã sôi, tỏa hương thơm ngào ngạt, sản phụ sẽ bắt đầu xông. Theo cách truyền thống, người phụ nữ sẽ ngồi trên ghế thấp, đặt nồi nước xông phía dưới, và trùm một chiếc chăn mỏng (thường là chăn vải màn) kín từ đầu đến chân, tạo thành một nồi xông tạm thời. Hơi nóng và tinh dầu từ nồi lá sẽ bao phủ toàn bộ cơ thể, giúp mồ hôi toát ra.

Theo y học cổ truyền, phụ nữ sau khi sinh phải trải qua một quá trình mất sức, mất máu, khiến cơ thể rơi vào trạng thái "khí huyết hư", "vệ khí" (hệ miễn dịch) suy giảm. Lúc này, các lỗ chân lông (tấu lý) mở rộng, cơ thể rất dễ bị "hàn" (lạnh) và "phong" (gió độc) xâm nhập, gây ra các chứng bệnh hậu sản như cảm lạnh, đau nhức mình mẩy, mệt mỏi kéo dài.

Liệu pháp xông hơi trong y học cổ truyền gọi là "phát hãn" chính là cách dùng hơi nóng và dược tính của thảo mộc để "tán hàn" (đuổi khí lạnh) ra khỏi cơ thể qua đường mồ hôi. Hơi nóng còn giúp "hoạt huyết", làm khí huyết lưu thông, nhờ đó giúp sản dịch (huyết hôi) được tống ra ngoài nhanh hơn, tránh tình trạng bế sản dịch, nhiễm trùng. Đồng thời, hương thơm thảo dược giúp thư giãn tinh thần, giảm căng thẳng, mệt mỏi.

Kho tàng y dược từ đại ngàn Tây Bắc của người Thái trắng

Nồi lá xông sau sinh, dù rất nổi tiếng, thực chất chỉ là một phần nhỏ trong kho tàng y dược vô giá mà cộng đồng người Thái trắng (chủ yếu ở Sơn La, Điện Biên, Lai Châu) đã gìn giữ qua hàng trăm năm. Đối với họ, rừng không chỉ cung cấp thức ăn, gỗ dựng nhà mà còn là một "nhà thuốc" khổng lồ, nơi mỗi loài cây, rễ, lá, vỏ đều có thể trở thành vị thuốc chữa bệnh.

Tri thức y học dân gian của người Thái trắng là một di sản vô giá. Ảnh minh họa.

Tri thức y học của người Thái trắng được lưu truyền chủ yếu qua hình thức truyền miệng trong các gia đình, dòng họ, đặc biệt là qua vai trò của các "ông mo, bà mế" (thầy lang, thầy cúng) - những người được xem là bậc thầy về thảo dược. Họ có khả năng nhận biết hàng trăm loại cây thuốc khác nhau, biết cách thu hái theo mùa, phối vị theo nguyên tắc "âm dương" (ví dụ: thuốc "mát" để trị bệnh "nóng" và ngược lại) để tạo nên những bài thuốc gia truyền hiệu quả.

Kho tàng này vô cùng phong phú, trải dài trên nhiều nhóm bệnh. Ngoài các bài thuốc chăm sóc phụ nữ (điều kinh, an thai, lợi sữa), người Thái Trắng đặc biệt nổi tiếng với các phương thuốc trị bệnh xương khớp. Họ sử dụng nhiều loại dây leo, thân gỗ mọc trên núi đá để ngâm rượu xoa bóp hoặc sắc uống, chuyên trị phong thấp, đau lưng, nhức mỏi do lao động nặng nhọc.

Bên cạnh đó, họ còn có những bài thuốc độc đáo chữa các bệnh về gan (dùng các cây có vị đắng, tính mát để giải độc gan, trị vàng da), bệnh đường tiêu hóa (dùng các loại búp ổi, sim rừng) và đặc biệt là các bài thuốc cầm máu từ lá rừng. Nhiều loại dược liệu quý của vùng Tây Bắc như Cây Mú Từn (bổ thận, tráng dương) hay các loại sâm, thảo dược bồi bổ cơ thể cũng xuất phát từ tri thức bản địa của người Thái.

Hiện nay, cũng như y học dân gian của nhiều dân tộc khác, kho tàng dược liệu của người Thái trắng đang đứng trước thách thức bị mai một do sự đứt gãy thế hệ kế thừa và sự suy giảm tài nguyên rừng.

Từ nồi lá xông hơi cho sản phụ đến những bài thuốc trị xương khớp, giải độc gan, tri thức y học dân gian của người Thái trắng là một di sản vô giá, thể hiện sự quan sát tinh tế và triết lý sống hòa hợp với thiên nhiên. Nồi lá xông không chỉ là một liệu pháp phục hồi sức khỏe, mà còn là một biểu tượng cho kho tàng dược liệu rộng lớn của cộng đồng người Thái.

Việc bảo tồn, nghiên cứu và phát huy những giá trị này không chỉ có ý nghĩa về mặt văn hóa, mà còn mở ra nhiều hướng đi mới cho y học hiện đại trong việc tìm kiếm các hoạt chất quý từ thảo dược bản địa.

Hải Đường