Bất ngờ hiệu quả từ thí nghiệm vật lý 'kỳ lạ' của AI

Tại Đài quan trắc sóng hấp dẫn LIGO ở Mỹ, các nhà khoa học có thể phát hiện những rung động cực nhỏ trong vũ trụ – nhỏ đến mức tương đương việc đo khoảng cách tới một ngôi sao cách Trái Đất hàng triệu tỷ km mà chính xác đến bề rộng một sợi tóc. Sau nhiều thập kỷ nghiên cứu và xây dựng, năm 2015, LIGO lần đầu tiên ghi nhận sóng hấp dẫn từ vụ va chạm giữa hai hố đen, mở ra một kỷ nguyên mới cho thiên văn học.

Tuy vậy, giới nghiên cứu vẫn muốn tiến xa hơn. Rana Adhikari, một nhà khoa học tại Viện Công nghệ California, cùng nhóm của ông đã thử dùng trí tuệ nhân tạo để “nghĩ hộ” cách nâng cấp LIGO.

Kết quả ban đầu khiến họ ngỡ ngàng: AI đưa ra những bản thiết kế rối rắm, không tuân theo bất kỳ quy luật nào mà con người quen thuộc. Thế nhưng khi kiểm chứng, chúng lại giúp tăng độ nhạy của LIGO thêm tới 10–15%. Trong thế giới siêu chính xác của vật lý, mức cải thiện này được coi là bước tiến rất lớn.

AI cũng gây bất ngờ trong lĩnh vực nghiên cứu lượng tử – nơi các hạt có thể “liên kết” với nhau dù ở cách xa. Một phần mềm mang tên PyTheus đã tự động đưa ra cách làm thí nghiệm mới để chứng minh hiện tượng này. Điều đặc biệt là thiết kế mới đơn giản hơn mà vẫn hiệu quả hơn cách mà con người từng đề xuất trước đó. Cuối năm 2024, một nhóm nghiên cứu ở Trung Quốc đã dựng thí nghiệm theo đúng gợi ý của AI, và nó hoạt động hoàn hảo.

Không chỉ dừng ở thiết kế thí nghiệm, AI còn được dùng để tìm ra quy luật trong dữ liệu khổng lồ mà con người khó nhận ra. Chẳng hạn, các nhà khoa học đã dùng AI để đưa ra công thức mô tả sự phân bố của vật chất tối trong vũ trụ chính xác hơn những gì con người từng làm.

Một nhóm khác thì dùng AI để phát hiện ra những quy luật vốn là nền tảng cho thuyết tương đối Einstein – và điều ấn tượng là AI tự tìm thấy chỉ từ dữ liệu, mà không cần “biết” trước về vật lý.

Việt Vũ