Bắt cóc 'online', lừa đảo nhắm đến HS: Chuyên gia nêu những việc bố mẹ cần làm ngay

Thời gian gần đây, hàng loạt vụ việc liên quan đến hành vi bắt cóc "online", lừa đảo qua mạng nhắm vào trẻ vị thành niên đã liên tục được ghi nhận, gây hoang mang trong dư luận xã hội. Có em bỏ nhà ra đi theo bẫy dụ dỗ của bạn quen qua mạng; có em bị các đối tượng giả danh cơ quan công an đe dọa, uy hiếp tinh thần nhằm chiếm đoạt thông tin hoặc tài sản.

Thực trạng này khiến nhiều phụ huynh có con trong độ tuổi vị thành niên không khỏi lo lắng, bất an. Trước những thủ đoạn ngày càng tinh vi, có tổ chức của các đối tượng lừa đảo, các chuyên gia giáo dục đưa ra nhiều khuyến nghị nhằm tăng cường vai trò phối hợp giữa gia đình và nhà trường trong việc trang bị kiến thức, kỹ năng tự bảo vệ cho học sinh.

Điểm yếu tâm lý khiến trẻ vị thành niên trở thành nạn nhân của lừa đảo

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Vũ Thu Hương - chuyên gia giáo dục, nguyên giảng viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội bày tỏ, có một vấn đề trong cách nuôi dạy con hiện nay là phụ huynh rất hiếm khi trò chuyện với trẻ về các chủ đề thời sự.

“Trẻ ở độ tuổi này thường có ngoại hình cao lớn, phổng phao, từ đó nảy sinh tâm lý mình đã đủ lớn để tự quyết định, đủ khỏe mạnh để không bị ai làm hại. Trong khi đó, kỹ năng sống, khả năng tự bảo vệ, tư duy phản biện và sự tỉnh táo trước thông tin lại chưa kịp phát triển theo.

Phụ huynh thì cho rằng trẻ con thì chưa cần biết đến những điều phức tạp, tiêu cực. Nhưng chính khoảng trống thông tin đó đã tạo nên sự ngây thơ đầy nguy hiểm. Trẻ em cần được cha mẹ dẫn dắt để hiểu rằng thế giới này không chỉ toàn màu hồng. Những câu chuyện thời sự, những tình huống đời thực đều là bài học sống động giúp trẻ nhìn nhận cuộc đời một cách tỉnh táo hơn.

Một thực tế đau lòng là, phần lớn người lớn chỉ thực sự quan tâm khi đứa trẻ bị dụ dỗ, bị xâm hại. Khi đó, mọi bài học, mọi kỹ năng đều đã trở nên muộn màng.

Bên cạnh đó, nhiều phụ huynh dành quá nhiều quan tâm cho việc học hành của con, nhưng lại buông lỏng sự đồng hành trong đời sống tinh thần. Trẻ em được tiếp cận với điện thoại, mạng xã hội sớm nhưng lại không hề được trang bị kiến thức để nhận diện các rủi ro tiềm ẩn” - cô Hương cho hay.

Tiến sĩ Vũ Thu Hương – chuyên gia giáo dục, nguyên giảng viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Ảnh: NVCC.

Cùng bàn luận về chủ đề này, Thạc sĩ Tâm lý học lâm sàng Nguyễn Văn Duẩn – chuyên gia tại Phòng Tâm lý học đường, Trường Trung học cơ sở và Trung học phổ thông Lê Quý Đôn (phường Cầu Diễn, Hà Nội), Phó Giám đốc Công ty trách nhiệm hữu hạn MindCare Việt Nam chia sẻ: “Với tâm lý ham khám phá, tò mò với cái mới, thích thử thách và khát khao được công nhận, nhiều em dễ bị cuốn vào những lời dẫn dụ đầy tính kích thích từ kẻ xấu.

Đây chính là “gót chân Asin” – điểm yếu tâm lý mà các đối tượng tội phạm mạng đã tính toán kỹ lưỡng để giăng bẫy. Chỉ một lời mời tham gia “nhiệm vụ bí mật”, một yêu cầu “hợp tác điều tra”, hay một thử thách “chứng minh bản lĩnh” cũng đủ khiến các em rơi vào thế bị động và làm theo chỉ dẫn mà không kịp phân tích đúng sai.

Không chỉ vậy, việc trẻ thiếu kỹ năng nhận diện và ứng phó với lừa đảo, đặc biệt là trong môi trường phi vật lý như không gian mạng khiến nguy cơ bị tấn công ngày càng gia tăng. Trong khi đó, trẻ lại có cơ hội tiếp xúc sớm với điện thoại thông minh, mạng xã hội và nền tảng trực tuyến. Bên cạnh lợi ích thì các rủi ro với trẻ hiện hữu rất rõ ràng và không phải chưa từng được cảnh báo.

Không thể không nhắc đến độ tinh vi ngày càng cao của các hình thức lừa đảo. Những kịch bản được đầu tư bài bản, khai thác sâu yếu tố tâm lý và hành vi người dùng khiến ngay cả người trưởng thành đôi khi cũng trở thành nạn nhân, huống chi là trẻ nhỏ”.

Thạc sĩ Nguyễn Văn Duẩn – chuyên gia tại Phòng Tâm lý học đường, Trường Trung học cơ sở và Trung học phổ thông Lê Quý Đôn (phường Cầu Diễn, Hà Nội), Phó Giám đốc Công ty trách nhiệm hữu hạn MindCare Việt Nam. Ảnh: NVCC.

Thầy Nguyễn Đức Phú – giáo viên kỹ năng sống của Trường Phổ thông liên cấp Phenikaa còn chỉ ra, khi cha mẹ quá bận rộn, ít trò chuyện hoặc thường xuyên áp đặt, các em sẽ cảm thấy cô đơn.

Thế giới ảo trở thành nơi để các em tìm kiếm sự chia sẻ. Kẻ xấu chỉ cần lợi dụng kẽ hở này, đóng vai một người bạn thấu hiểu, kiên nhẫn lắng nghe là có thể dần dần thao túng tâm lý và chiếm được lòng tin của các em.

“Các em đang trong giai đoạn muốn khẳng định bản thân, tò mò khám phá và có xu hướng muốn thoát khỏi sự kiểm soát của gia đình. Chính vì vậy, những lời mời gọi về một "cuộc sống tự do", "công việc lương cao" hay một "tình yêu lãng mạn" từ người lạ trên mạng rất dễ đánh trúng vào tâm lý này, khiến các em lầm tưởng đó là cơ hội để chứng tỏ mình đã lớn.

Cuối cùng là sự non nớt về kỹ năng và nhận thức. Các em chưa có đủ kinh nghiệm sống để nhận diện những lời hứa hẹn phi thực tế hay các thủ đoạn lừa đảo tinh vi. Kỹ năng kiểm chứng thông tin và phòng vệ trên không gian mạng của các em còn rất yếu, khiến các em dễ dàng tin vào những gì kẻ xấu vẽ ra.

Sự kết hợp của cả ba yếu tố này tạo thành một "lỗ hổng" lớn, biến các em thành nạn nhân dễ bị tổn thương” – thầy Phú bày tỏ.

Thầy Nguyễn Đức Phú – giáo viên kỹ năng sống của Trường Phổ thông liên cấp Phenikaa. Ảnh: NVCC.

Cần sự phối hợp đồng bộ giữa gia đình và nhà trường

Trước làn sóng tội phạm mạng nhắm vào trẻ em ngày càng gia tăng, các chuyên gia khuyến nghị nhà trường và phụ huynh cần chủ động trang bị cho học sinh kỹ năng tự vệ thiết yếu trong thời đại số.

Tiến sĩ Vũ Thu Hương chỉ ra có khoảng trống về giáo dục kỹ năng sống trong nhà trường. Dù vài năm gần đây, các vấn đề xã hội đã được đề cập tới trong một số môn học, nhưng vẫn còn chưa có tính cập nhật và chỉ dừng lại ở các nội dung cơ bản.

Trong khi đó, các chiêu trò lừa đảo mỗi năm một tinh vi hơn, diễn biến xã hội thay đổi không ngừng và nguy cơ đến từ không gian mạng chưa bao giờ lớn như hiện nay. Nhiều nguy cơ từng xuất hiện ở nước ngoài hoàn toàn có thể du nhập vào Việt Nam trong thời gian ngắn. Nếu không cập nhật kịp thời, chúng ta sẽ vô tình để trẻ đối mặt với các rủi ro trong tình trạng thiếu hiểu biết và không có kỹ năng ứng phó.

Do đó, đã đến lúc cần có một môn học riêng biệt, hoặc các nội dung được thiết kế lồng ghép liên môn một cách khoa học, thực tiễn được đưa vào chương trình chính khóa từ lớp 1 đến lớp 12.

Cô Hương cũng cho rằng, với các bậc phụ huynh, việc giáo dục con không thể chỉ dừng lại ở việc nhắc nhở chung chung mà cần hệ thống hóa thành những nguyên tắc rõ ràng, cụ thể: điều gì được làm, điều gì bị cấm và điều gì bắt buộc phải thực hiện.

Những nguyên tắc “được – không được – bắt buộc phải” này cần được dạy từ sớm, ngay từ lứa tuổi mầm non. Nếu trẻ không thực hiện hoặc cố tình vi phạm, cha mẹ cần có hình thức xử lý phù hợp để trẻ hiểu rằng đây là những nguyên tắc không thể tùy tiện bỏ qua.

Song song với việc trang bị nhận thức, cha mẹ cũng cần nghiêm túc điều chỉnh thời lượng trẻ sử dụng các thiết bị điện tử. Đặc biệt với những em còn quá nhỏ, việc hạn chế sử dụng là điều cần thiết. Bởi lẽ, những lợi ích mà phụ huynh kỳ vọng khi cho con dùng điện thoại hay máy tính bảng thường không đáng kể so với những nguy cơ tiềm ẩn.

Để làm được điều đó, cha mẹ cần chủ động tạo cho con một lối sống phong phú và lành mạnh hơn. Hãy giao cho các em những công việc phù hợp trong gia đình, khuyến khích các hoạt động như làm đồ thủ công, sưu tập, chơi thể thao, hoặc theo đuổi một đam mê nào đó. Khi trẻ có nhiều việc để làm, có sở thích để nuôi dưỡng, các em sẽ bận rộn và hào hứng với thế giới thật, từ đó giảm đáng kể sự phụ thuộc vào thiết bị điện tử mà không cần cấm đoán gay gắt.

Thầy Duẩn cho rằng, trong bối cảnh môi trường số ngày càng phức tạp, việc giáo dục an toàn trên không gian mạng cho học sinh không thể chỉ là nỗ lực đơn lẻ của nhà trường hay gia đình. Thay vào đó, cần duy trì một mối quan hệ đồng hành chặt chẽ giữa hai lực lượng nền tảng này thông qua các hoạt động giáo dục toàn diện, nhất là trong việc trang bị kỹ năng phòng tránh và ứng phó với các tình huống rủi ro trực tuyến.

“Các chương trình giáo dục an toàn mạng có thể được tích hợp linh hoạt vào hoạt động của Phòng tâm lý học đường, tổ chức Đoàn – Đội, hoặc do chính các giáo viên chủ nhiệm triển khai thông qua chủ đề giáo dục đạo đức, kỹ năng sống.

Tuy nhiên, để các nội dung này thực sự phát huy hiệu quả, cần có sự thống nhất rõ ràng về mục tiêu, phương pháp và nội dung triển khai. Đặc biệt, cần chuyển từ lý thuyết khô cứng sang phương pháp học tập trải nghiệm: tổ chức các buổi thực hành, diễn tập tình huống giả định, mô phỏng tình huống trên mạng… nhằm giúp học sinh tăng khả năng phản xạ và tự bảo vệ mình trong môi trường số.

Song song đó, việc bình thường hóa nhu cầu tìm kiếm sự trợ giúp khi gặp khó khăn, không chỉ trong học tập mà cả về tâm lý. Muốn vậy, vai trò của Phòng tâm lý học đường trong mỗi nhà trường cần được nâng cao, không chỉ dừng ở tư vấn cá nhân mà phải trở thành điểm đến quen thuộc, thân thiện và dễ tiếp cận đối với học sinh. Chính từ đây, một kênh kết nối chủ động giữa học sinh và nhà trường có thể được thiết lập và duy trì” – thầy Duẩn chia sẻ.

Theo thầy Duẩn, cần chú trọng vun đắp mối quan hệ tích cực và nuôi dưỡng thói quen đối thoại cởi mở với trẻ, nhằm kịp thời lắng nghe, thấu hiểu và đồng hành khi các em gặp khó khăn – đặc biệt trong giai đoạn vị thành niên, thời kỳ dễ tổn thương về mặt tâm lý.

Bên cạnh đó, việc trang bị cho trẻ những kỹ năng cần thiết để tự bảo vệ mình trên không gian mạng cần được duy trì thường xuyên, thông qua các tình huống thực tế, các câu chuyện điển hình về các hình thức lừa đảo ngày càng tinh vi. Cha mẹ và thầy cô cũng nên cùng trẻ xây dựng thói quen sử dụng internet một cách chủ động, thông minh – tận dụng tối đa giá trị tích cực mà môi trường số mang lại, đồng thời kiểm soát hiệu quả những nguy cơ tiềm ẩn.

Thầy Nguyễn Đức Phú đưa ra lời khuyên: “Để bảo vệ các em, chúng ta cần một "tấm khiên" vững chắc được tạo nên từ sự phối hợp đồng bộ giữa gia đình và nhà trường. Đối với phụ huynh, tôi đề xuất ba hành động cốt lõi.

Trước hết, hãy là một người bạn: thay vì chỉ kiểm soát, hãy dành thời gian chất lượng để trò chuyện, lắng nghe và thấu hiểu con. Khi gia đình là nơi an toàn và đáng tin cậy nhất, con sẽ tìm đến bạn đầu tiên khi gặp rắc rối.

Tiếp theo, hãy là một người thầy: chủ động trang bị cho con kiến thức về an toàn mạng, dạy con những quy tắc "vàng" như không chia sẻ thông tin cá nhân, không gửi ảnh nhạy cảm và tuyệt đối không tự ý đi gặp người lạ quen qua mạng một mình.

Cuối cùng, hãy là một người giám sát khéo léo: thỏa thuận với con về thời gian sử dụng mạng hợp lý và tìm hiểu về các mối quan hệ ảo của con một cách cởi mở, thay vì cấm đoán hay tra khảo.

Vai trò của nhà trường cũng vô cùng quan trọng. Cần tăng cường giáo dục bằng cách tích hợp các buổi học về an toàn không gian mạng và kỹ năng nhận diện lừa đảo vào chương trình học cũng như các hoạt động ngoại khóa.

Đồng thời, phải củng cố hệ thống hỗ trợ, biến phòng tư vấn tâm lý học đường trở thành nơi thực sự an toàn để học sinh tìm đến, và để giáo viên chủ nhiệm quan tâm sát sao hơn đến những thay đổi tâm lý bất thường của các em.

Bên cạnh đó, nhà trường cần thắt chặt liên lạc với gia đình thông qua việc thường xuyên tổ chức các buổi trao đổi, cập nhật cho phụ huynh về các thủ đoạn lừa đảo mới và cách đồng hành cùng con, từ đó tạo thành một mạng lưới bảo vệ vững chắc.

Tóm lại, không có giải pháp đơn lẻ nào là hoàn hảo. Chúng ta chỉ có thể bảo vệ con trẻ khi cả gia đình và nhà trường cùng chung tay hành động một cách quyết liệt và thấu hiểu”.

Trần Trang