Bảo vệ tài sản vô hình: Chìa khóa để đổi mới sáng tạo thành sức mạnh kinh tế

Tài sản vô hình – “mỏ vàng” của nền kinh tế số

Nếu như một thế kỷ trước, sức mạnh quốc gia được đo bằng sản lượng than đá, dầu mỏ, nhà máy, mỏ vàng…, thì nay, thước đo đã thay đổi hoàn toàn. Trong thời đại kinh tế số và đổi mới sáng tạo, quyền sở hữu trí tuệ (IP), thương hiệu, thuật toán, phần mềm, thiết kế, dữ liệu khách hàng… mới là những “mỏ vàng” thực sự. Đây chính là tài sản vô hình, động lực tăng trưởng, trụ cột cạnh tranh và là nền tảng thể chế của sự phát triển quốc gia.

Theo báo cáo World Intangible Investment Highlights 2025 của Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO), đầu tư toàn cầu vào tài sản vô hình đã vượt mốc 7,6 nghìn tỷ USD, cao gấp khoảng ba lần tốc độ tăng trưởng của tài sản hữu hình. Trong đó, lĩnh vực phần mềm và cơ sở dữ liệu tăng trưởng mạnh nhất với hơn 9%/năm trong giai đoạn 2021 - 2022 nhờ sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo và chuyển đổi số.

Sự thay đổi này cũng phản ánh xu thế toàn cầu: theo hãng tư vấn Brand Finance, năm 2024 giá trị thương hiệu toàn cầu đã vượt 80 nghìn tỷ USD, cao hơn GDP cộng gộp của nhóm G7. Điều đó cho thấy thương hiệu, quyền sở hữu trí tuệ (IP) và tài sản vô hình không chỉ là “phần mềm mềm mại” mà đã trở thành nguồn lực kinh tế hữu hình.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, tại Việt Nam, nghịch lý vẫn tồn tại: nhiều sáng tạo chỉ dừng lại ở ý tưởng, nhiều tài sản vô hình chưa được định giá, chưa được tài chính hóa, chưa thể dùng để thế chấp ngân hàng hay gọi vốn. Thể chế hiện tại chủ yếu dừng lại ở bảo vệ quyền sở hữu, chứ chưa coi tài sản vô hình như một tài sản ngân hàng chấp nhận.

Chia sẻ với phóng viên bên lề Diễn đàn khoa học: “Thể chế hóa đổi mới sáng tạo - Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW” tổ chức sáng 11/9 mới đây, ông Bông Hoa Việt, Cố vấn Ban lãnh đạo Công ty Cổ phần Nhựa Bình Minh (Nhựa Bình Minh) cho biết: “Với Nhựa Bình Minh, thương hiệu không chỉ là một cái tên hay logo, mà là niềm tin, uy tín và sự gắn bó của hàng triệu người tiêu dùng suốt gần 50 năm qua. Chúng tôi xây dựng thương hiệu từ sự tận tâm trong từng sản phẩm, từ hệ thống phân phối rộng khắp, và từ trách nhiệm với xã hội.

Tuy nhiên, chính vì giá trị ấy mà thương hiệu trở thành mục tiêu bị xâm phạm. Trong nhiều năm, chúng tôi phải đối diện với những nhãn hiệu na ná, tương đồng, thậm chí sử dụng luôn dấu hiệu “Bình Minh”, thêm một số từ hoặc thành tố phía sau - khiến khách hàng nhầm lẫn, ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín và quyền lợi hợp pháp của doanh nghiệp".

Ông Bông Hoa Việt, Cố vấn Ban lãnh đạo Công ty Cổ phần Nhựa Bình Minh (Nhựa Bình Minh). Ảnh: Mai Trang.

Theo luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, nhận định: “Sáng tạo không được bảo vệ, không được định giá thì chỉ là một ý tưởng chờ bị đánh cắp. Tài sản vô hình chính là đất đai của nền kinh tế số, nếu chúng ta không làm chủ, nó sẽ bị chiếm dụng. Việt Nam đã có tiềm năng sáng tạo rất lớn, nhưng thể chế cần đi thêm một bước để biến tiềm năng ấy thành sức mạnh thật sự”.

Từ góc độ nghiên cứu, TS. Phạm Minh Huyền, Phó Trưởng Bộ môn Luật Sở hữu trí tuệ, Đại học Luật Hà Nội, đánh giá việc thành lập tòa sở hữu trí tuệ tại Hà Nội và TPHCM theo Luật Tổ chức TAND sửa đổi năm 2025 và Nghị quyết 81/2025 là một bước tiến lớn. Tuy nhiên, bà cũng chỉ ra những khoảng trống như tòa chưa có thẩm quyền hình sự, thiếu tiêu chuẩn nhân sự rõ ràng và chưa có quy trình chuyên biệt để giải quyết tranh chấp.

So sánh với các quốc gia như Nhật Bản, Malaysia, Thái Lan – nơi đã có tòa án chuyên trách về sở hữu trí tuệ, TS. Huyền đề xuất Việt Nam cần bổ sung thẩm quyền hình sự, quy định biên chế tối thiểu, đào tạo chuyên sâu cho thẩm phán và thư ký, đồng thời ứng dụng công nghệ trong tố tụng, kể cả xét xử trực tuyến.

“Một cơ chế tài phán đầy đủ và chuyên nghiệp sẽ là chìa khóa bảo vệ quyền sáng tạo, khuyến khích đổi mới và nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế”, bà Huyền nhấn mạnh.

Từ nghị quyết đến thể chế - Cần bước chuyển thực chất

Theo luật sưTrương Anh Tú, Đảng đã có những bước đi quan trọng về mặt tư duy. Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân đã lần đầu tiên gọi đích danh “tài sản vô hình” là nguồn lực then chốt. Nghị quyết yêu cầu phải thể chế hóa đầy đủ các quyền đối với loại tài sản này, bao gồm quyền sở hữu, quyền định đoạt và quyền tài chính hóa. Đây là bước ngoặt, khi Đảng không chỉ nói tới “bảo vệ quyền” mà coi tài sản vô hình là chiến lược phát triển dài hạn.

Theo Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, tài sản vô hình lần đầu tiên được Đảng xác định là nguồn lực then chốt, bước ngoặt chiến lược cho phát triển dài hạn. Ảnh: Mai Trang.

Nghị quyết khẳng định, kinh tế tư nhân là một trong những động lực quan trọng nhất của nền kinh tế quốc gia, đồng thời nhấn mạnh yêu cầu phải bảo đảm đầy đủ quyền sở hữu tài sản, quyền tự do kinh doanh và quyền cạnh tranh bình đẳng cho các chủ thể. Đặc biệt, văn kiện cũng đặt ra định hướng mới trong chính sách tín dụng khi yêu cầu các ngân hàng và tổ chức tài chính cần xem xét cả tài sản vô hình, dữ liệu, dòng tiền… như một loại tài sản hợp pháp có thể dùng để vay vốn, thay vì chỉ dựa vào đất đai, nhà xưởng hay tài sản hữu hình như trước đây.

Tiếp đó, Nghị quyết 57-NQ/TW về hiện đại hóa thể chế đã nhấn mạnh đổi mới sáng tạo, khoa học công nghệ và chuyển đổi số là trụ cột của mô hình phát triển mới. Nhà nước phải kiến tạo hệ sinh thái pháp lý, nơi luật pháp, tài chính, giáo dục, ngân hàng và công nghệ cùng chuyển động để nâng đỡ sáng tạo.

Tuy nhiên, theo luật sư Tú, những thách thức hiện nay vẫn còn rất lớn. Hệ thống pháp luật về tài sản vô hình vẫn khá phân mảnh: Luật Sở hữu trí tuệ chủ yếu thiên về bảo hộ, đăng ký và xử lý vi phạm, chứ chưa đủ để biến quyền sở hữu trí tuệ thành một loại tài sản có thể định giá, thế chấp và giao dịch. Luật Công nghiệp công nghệ số (2025) tuy đã bước đầu công nhận sự tồn tại của tài sản số, nhưng lại chưa xác định rõ ràng liệu sản phẩm trí tuệ nhân tạo hay bán dẫn có được coi là “tài sản vô hình” hay không.

Ở góc độ thị trường tài chính, ngân hàng thương mại vẫn ưu tiên cho vay dựa trên tài sản hữu hình như đất đai, nhà xưởng; trong khi đó, cơ chế định giá, bảo hiểm và chuyển nhượng tài sản vô hình gần như chưa được thiết lập. Về phía doanh nghiệp, đặc biệt là khu vực SME, nhiều đơn vị vẫn chưa coi quyền sở hữu trí tuệ là một tài sản chiến lược, dẫn tới tình trạng thiếu nguồn lực chuyên môn để quản trị, định giá và khai thác hiệu quả kho tài sản vô hình mà họ đang sở hữu.

“Muốn tài sản vô hình trở thành động lực phát triển, phải có một bước chuyển triết lý từ luật bảo hộ quyền sang luật phát triển tài sản. Không chỉ bảo vệ quyền, mà phải phát triển giá trị. Không chỉ đăng ký, mà phải tài chính hóa. Không chỉ xử lý vi phạm, mà phải tạo động lực đầu tư vào sáng tạo”, Luật sư Trương Anh Tú nhấn mạnh.

Từ thực tế đó, Chủ tịch TAT Law Firm cho rằng để tài sản vô hình thực sự trở thành động lực phát triển quốc gia, cần sớm thể chế hóa những chính sách mang tính nền tảng. Pháp luật phải cho phép quyền sở hữu trí tuệ được hạch toán trong báo cáo tài chính, có thể dùng để góp vốn hoặc làm tài sản đảm bảo; đồng thời các cơ quan quản lý như Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tư pháp cần ban hành chuẩn mực định giá và kế toán phù hợp.

Song song với đó, cần hình thành một hệ sinh thái thị trường cho tài sản vô hình, bao gồm trung tâm định giá quốc gia, sàn giao dịch chuyên biệt và các quỹ đầu tư mạo hiểm dựa trên giá trị tài sản trí tuệ. Đi kèm với quá trình ấy là việc tăng cường cơ chế bảo vệ quyền sở hữu một cách mạnh mẽ hơn: kiện toàn tòa án chuyên trách về sở hữu trí tuệ, minh bạch hóa thủ tục thi hành án và xử lý nghiêm những hành vi vi phạm, đặc biệt là trên không gian mạng và thương mại điện tử, nơi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ đang diễn ra ngày càng phổ biến.

Ở góc độ so sánh quốc tế, bài học rất rõ rằng, Nhật Bản có sàn giao dịch IP, châu Âu buộc ghi nhận IP trong báo cáo tài chính, Mỹ phát triển mạnh các quỹ đầu tư mạo hiểm dựa trên sáng chế và công nghệ. Điểm chung là thể chế pháp lý và thị trường tài chính phải song hành.

Quan trọng hơn cả là doanh nghiệp cũng cần chủ động hơn. Luật sư Trương Anh Tú nhấn mạnh: “Không thể chỉ trông chờ vào nhà nước. Chính doanh nghiệp phải coi IP là tài sản sống còn, phải xây dựng chiến lược tài sản vô hình, đầu tư vào thương hiệu, quy trình, thiết kế, dữ liệu. Còn giới luật sư cần đổi mới hành nghề: không chỉ xử lý tranh chấp, mà phải trở thành nhà tư vấn tài sản, nhà quản trị IP cho doanh nghiệp trong nền kinh tế sáng tạo”.

Trang Mai