Bảo vệ sức khỏe thế nào trước 'làn sóng bụi mịn' ở Hà Nội?

(Ảnh: LÊ ĐỨC)

Từ cuối tháng 11 đến đầu tháng 12, Hà Nội trải qua một trong những đợt ô nhiễm không khí nặng nhất trong nhiều năm. Đợt này bắt đầu từ ngày 28/11 và kéo dài đến khoảng 5/12, với điểm đỉnh vào sáng 2/12 khi chỉ số chất lượng không khí (AQI) trung bình toàn thành phố lên tới khoảng 283 – mức “rất xấu”, tiệm cận “nguy hại”.

Tăng nguy cơ mắc bệnh lý hô hấp trong ngày ô nhiễm không khí

Theo bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng, thành viên Hội Y học dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam, đợt ô nhiễm này không phải do một nguyên nhân đơn lẻ, mà là kết quả cộng hưởng của nhiều yếu tố.

Đầu tiên là tình trạng nghịch nhiệt khi lớp không khí lạnh sát mặt đất bị “đè” bởi lớp không khí ấm phía trên, giống như bị úp một cái nắp. Các chất ô nhiễm từ xe cộ, xây dựng, nhà máy… bị giữ lại ở tầng thấp, không thoát lên cao được.

Tình trạng lặng gió, độ ẩm thay đổi, bụi không được khuếch tán; chênh lệch nhiệt độ ngày-đêm và sương mù buổi sáng giữ lại hạt bụi trong không khí.

Nguồn thải nội tại lớn từ giao thông dày đặc, công trình xây dựng, nhà máy, làng nghề, cộng với việc đốt rác và rơm rạ ở vùng ven thành phố, khiến bụi và khí độc tích tụ liên tục nhiều ngày.

Bác sĩ Hoàng nhấn mạnh, khi AQI tiến tới ngưỡng 200-300, gây ra nhiều nguy cơ cho toàn bộ cộng đồng. Người khỏe mạnh bắt đầu thấy tức ngực, khó thở, ho khan, cay mắt. Người có bệnh nền và người già, trẻ nhỏ đứng trước nguy cơ nhập viện vì hen, viêm phổi, đột quỵ, nhồi máu cơ tim.

Bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng, thành viên Hội Y học dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam.

"Bụi mịn PM2.5 là “kẻ giết người thầm lặng”. Chính vì quá nhỏ nên chúng không bị chặn lại ở mũi hay họng như bụi to, mà có thể đi sâu vào tận đáy phổi. Bụi đi thẳng qua khí quản, phế quản, xuống tới phế nang – nơi trao đổi oxy với máu. Tại đây, một phần các hạt bụi, đặc biệt là loại siêu mịn, có thể xuyên qua lớp màng rất mỏng giữa phế nang và mao mạch, đi thẳng vào máu.

Trên bề mặt các hạt bụi này thường “đính” thêm kim loại nặng (chì, cadimi…), các chất hữu cơ độc hại và cả độc tố vi khuẩn. Nói cách khác, chúng giống như những “xe chở chất độc” chạy khắp cơ thể", bác sĩ Hoàng nói.

Ở cấp độ tế bào, PM2.5 gây hại theo một chuỗi phản ứng khiến đường hô hấp luôn trong tình trạng viêm âm ỉ, dễ ho, khò khè, khó thở; hệ mạch máu bị tổn thương, dễ hình thành mảng xơ vữa và cục máu đông; các cơ quan khác như tim, não, thận, hệ thần kinh cũng bị ảnh hưởng.

Ô nhiễm không khí kéo dài sẽ làm tăng nguy cơ hen phế quản, COPD (bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính); tăng tỷ lệ đột quỵ, nhồi máu cơ tim ở người trung niên và cao tuổi. Lâu dài, sẽ làm ảnh hưởng tới phát triển phổi và não của trẻ, để lại hậu quả cả đời.

Trong đợt ô nhiễm nặng, các bệnh viện tuyến cuối ở Hà Nội, đặc biệt là khoa Hô hấp, Nhi, Tim mạch, thường rơi vào cảnh quá tải. Số trẻ em nhập viện vì viêm phổi, viêm tiểu phế quản, hen tăng rõ rệt. Các phòng khám ghi nhận rất nhiều trường hợp ho kéo dài, khó thở, đau ngực, mệt mỏi.

Bác sĩ Hoàng cho hay, từ thực tế lâm sàng, có thể thấy một số nhóm đặc biệt dễ bị tổn thương: Trẻ nhỏ (đặc biệt dưới 5 tuổi) dễ bị viêm tiểu phế quản, viêm phổi, cơn hen cấp; ho dai dẳng, khò khè, ngủ không yên, ăn kém. Về lâu dài, trẻ có thể không đạt được dung tích phổi tối đa khi trưởng thành.

Với người cao tuổi (trên 60 tuổi), ô nhiễm không khí có thể gây ra tình trạng thiếu máu cơ tim, nhồi máu cơ tim; đột quỵ não do cục máu đông; viêm phổi nặng, suy hô hấp khó điều trị.

Đặc biệt, với người có bệnh nền hô hấp và tim mạch, người bị hen, COPD, suy tim… chỉ cần nồng độ PM2.5 tăng nhẹ cũng có thể bị đợt cấp: khó thở tăng lên, phải tăng liều thuốc, thậm chí nhập viện cấp cứu. Với nhóm này, khi AQI trên 150–200, khuyến cáo là nên hạn chế tối đa ra khỏi nhà.

Các nghiên cứu cho thấy ô nhiễm không khí liên quan đến nguy cơ sinh non, thai nhẹ cân, tiền sản giật. Một phần hạt bụi siêu mịn và các chất độc hại có thể đi qua nhau thai, ảnh hưởng đến thai nhi ngay từ trong bụng mẹ.

Tự bảo vệ sức khỏe trước “làn sóng bụi mịn”

Trong bối cảnh ô nhiễm liên tục, các biện pháp “thủ công” như bịt khẩu trang vải, đóng cửa cho đỡ bụi… là chưa đủ. Người dân cần một chiến lược phòng vệ nhiều lớp, bao gồm: khẩu trang đúng chuẩn, kiểm soát không khí trong nhà và chăm sóc đường hô hấp, dinh dưỡng.

Bác sĩ Hoàng khuyến cáo, phần lớn khẩu trang vải hay khẩu trang y tế thông thường gần như không chặn được PM2.5, vì khe hở vải quá lớn so với kích thước hạt bụi. Vì thế, trong những ngày AQI đỏ, tím, nếu phải ra ngoài, nên ưu tiên khẩu trang N95 hoặc tương đương.

Khi ngoài trời AQI đỏ/tím, nên đóng kín cửa, bật máy lọc ở chế độ mạnh để giảm bụi nhanh, sau đó chuyển sang chế độ tự động hay trung bình.

Tranh thủ những khung giờ ô nhiễm giảm bớt (thường là giữa trưa hoặc đầu giờ chiều) để mở cửa thông gió ngắn 10–20 phút, hoặc dùng hệ thống cấp khí tươi nếu có điều kiện.

Ưu tiên bảo vệ phòng ngủ, vì đó là nơi mỗi người dành ra 6–8 tiếng mỗi ngày. Một không gian ngủ sạch sẽ giúp phổi có thời gian “nghỉ ngơi” sau cả ngày phải đối phó với bụi.

Bên cạnh khẩu trang và máy lọc, việc chăm sóc đường hô hấp và chế độ ăn cũng góp phần giảm tác động của bụi mịn.

Theo đó, sau khi đi ngoài đường về, nên xịt rửa mũi bằng nước muối sinh lý hoặc nước biển sâu. Điều này giúp loại bỏ bụi bám trên niêm mạc, giữ ẩm đường thở và hỗ trợ hệ thống lông chuyển đẩy bụi ra ngoài.

Trước khi đi ngủ, súc họng bằng nước muối để giảm nguy cơ viêm nhiễm vùng họng và thanh quản.

Ô nhiễm không khí làm tăng stress oxy hóa trong cơ thể, vì vậy khẩu phần ăn nên thiên về các thực phẩm giàu vitamin và chất chống oxy hóa: Vitamin C: cam, quýt, ổi, kiwi, ớt chuông…; vitamin A, E: cà rốt, bí đỏ, các loại hạt (hạnh nhân, hướng dương…). Một số thảo dược quen thuộc như gừng, nghệ, tỏi, mật ong có tác dụng hỗ trợ kháng viêm, làm ấm đường hô hấp. Uống đủ nước để bảo vệ đường thở.

THIÊN LAM