Bảo vệ nông dân trước cú sốc thị trường

Việc đa dạng hình thức tích trữ gạo sẽ giúp nông dân tránh được cú sốc từ thị trường. Ảnh: Chu Khôi

Cần thiết đa dạng hóa phương thức

Những năm gần đây, Philippines luôn là thị trường lớn nhất của gạo Việt Nam. Chính vì vậy, khi Chính phủ Philippines tạm dừng nhập khẩu gạo trong 60 ngày (kể từ 1/9/2025), đã ảnh hưởng không nhỏ đến thị trường lúa gạo trong nước. Trước tình hình đó, Chính phủ đã yêu cầu các bộ, ngành liên quan xem xét, hỗ trợ cho các doanh nghiệp (DN) thu mua, tạm trữ lúa gạo. Đây không phải là lần đầu tiên Việt Nam phải tính tới việc triển khai thu mua tạm trữ lúa gạo khi thị trường có những biến động bất lợi.

Ông Lê Thanh Tùng - Phó Chủ tịch Hiệp hội ngành hàng lúa gạo Việt Nam cho hay, trước đây, Chính phủ giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NNMT) khảo sát, điều tra tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long về khả năng tạm trữ tại các hộ nông dân, tổ hợp tác, hợp tác xã, cơ sở xay xát, DN trong nước và DN xuất khẩu. Kết quả cho thấy, trong những thời điểm khó khăn nhất, việc giao DN tạm trữ lúa gạo mang lại hiệu quả nhanh chóng, chủ động.

Tuy nhiên, về lâu dài, phương thức này bộc lộ nhiều hạn chế: Năng lực tạm trữ của DN thấp, phạm vi hoạt động hẹp, việc trung chuyển lúa khó khăn và khi tạm trữ, quá trình đưa ra thị trường vẫn phát sinh vướng mắc. Vì vậy, ông Tùng đề xuất nên đẩy mạnh tạm trữ ngay tại vùng sản xuất, gắn với từng vụ lúa để quản lý chặt chẽ và kéo dài thời gian dự trữ. Bên cạnh đó, cần trú trọng hơn đến tạm trữ lúa thay vì chỉ tập trung vào gạo, bởi lúa có thể bảo quản lâu hơn và việc quản lý cũng thuận lợi hơn.

Trước thực tế đó, một số chuyên gia cho rằng, nếu được hỗ trợ, đầu tư, hợp tác xã hoàn toàn có thể tham gia cùng với DN và đưa hoạt động tạm trữ lúa gạo trở nên hiệu quả hơn.

Nhận định về vấn đề này, TS Trần Minh Hải - Phó Hiệu trưởng Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn cho hay, hiện chưa nhiều hợp tác xã tham gia tạm trữ lúa, nhưng một số mô hình đã thành công. Dẫn chứng, TS Hải cho biết, Hợp tác xã Vĩnh Cường (Cà Mau), một số tổ hợp tác ở Mỹ Xuyên (TP. Cần Thơ) hay Hợp tác xã Vinacam ở xã Hòn Đất (An Giang) đã phối hợp với DN triển khai tốt công tác này. Khi hợp tác xã liên kết theo chuỗi với DN, cả hai bên sẽ cùng tham gia tạm trữ hiệu quả, đặc biệt khi thị trường biến động.

Tương tự tại Thoại Sơn (An Giang), một số hợp tác xã đã kết hợp với Tập đoàn Tân Long và Công ty CP Nông nghiệp công nghệ cao Trung An để thu gom, sấy lúa, hoặc đưa lúa tươi về nhà máy DN để tạm trữ. DN cũng có thể cho hợp tác xã thuê kho tạm trữ, tạo điều kiện thuận lợi khi thị trường biến động. Ngoài ra, hợp tác xã có thể ký hợp đồng với DN và tổ chức lại các thành viên của mình, điều chỉnh lịch xuống giống và thu hoạch nhằm kéo dài thời gian sấy và lưu kho, qua đó giảm áp lực cho cả DN và thị trường.

Cần sự hỗ trợ chính sách

Từ một số mô hình đó, TS Trần Minh Hải cho rằng, việc giao cho các hợp tác xã tham gia tạm trữ lúa có thể thực hiện được, nhưng không phải là trong ngày một, ngày hai. Vì muốn làm được điều này, hợp tác xã phải liên kết được với DN.

Tại Thái Lan, từ năm 2011 đến nay, Bộ Nông nghiệp Thái Lan đã triển khai chính sách hỗ trợ hợp tác xã thực hiện tạm trữ lúa. Về tổng thể, chính sách này không nhằm mục tiêu sinh lợi mà chủ yếu để bình ổn giá, giúp nông dân tránh tình trạng rớt giá trong mùa thu hoạch.

Cũng theo TS Hải, chuỗi ngành hàng lúa gạo Việt Nam bao gồm nhiều hợp phần: Nông dân, hợp tác xã, DN cung ứng vật tư đầu vào, thương lái, DN xay xát - chế biến và xuất khẩu, cùng hệ thống phân phối bán lẻ. Trong đó, hợp tác xã giữ vai trò đặc biệt quan trọng, tổ chức sản xuất tập trung theo quy trình thống nhất, nâng cao chất lượng, sản lượng của lúa gạo. Đồng thời, hợp tác xã hỗ trợ kỹ thuật, cung ứng vật tư, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và là cầu nối giữa nông dân và DN trong xây dựng vùng nguyên liệu, ký kết hợp đồng đầu tư và bao tiêu sản phẩm.

Vai trò này càng trở nên quan trọng trong bối cảnh ngành hàng lúa gạo hướng đến phát triển bền vững, điển hình là Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long. Thách thức đặt ra là làm thế nào để hợp tác xã phối hợp hiệu quả với DN trong tạm trữ lúa gạo và cần nguồn đầu tư ra sao. Theo ông Hải, điều này hoàn toàn khả thi nhưng cần có thời gian; đặc biệt những hợp tác xã quy mô lớn, số lượng thành viên đông sẽ tạo được mối liên kết chặt chẽ với xã viên, phát huy hiệu quả hơn khi thị trường biến động.

Hiện nay, Chính phủ đã đầu tư 37 hợp tác xã trong Dự án "Chuyển đổi nông nghiệp bền vững tại Việt Nam" (Dự án VnSAT) tại Đồng bằng sông Cửu Long, mỗi hợp tác xã được hỗ trợ kho chứa từ 2.500 - 4.000m². Một số mô hình DN đầu tư hạ tầng tốt, nếu bổ sung hệ thống sấy, việc gom lúa tươi từ nông dân sẽ kịp thời và đáp ứng đặc thù vùng đồng bằng.

“Sản lượng lúa ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long hàng năm duy trì từ 24 - 25 triệu tấn và đóng góp khoảng 95% vào lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Cùng với Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, cần chính sách cụ thể để hợp tác xã tạm trữ 2–3 triệu tấn vào những thời điểm nhất định là có thể ổn định tiêu thụ trong nước và xuất khẩu” - ông Hải đề xuất.

Lê Bảo