Bảo tồn và phát triển nghề gốm truyền thống Biên Hòa

Sản xuất gốm Biên Hòa tại Cụm công nghiệp Tân Hạnh, phường Biên Hòa.

Phường Biên Hòa nằm dọc sông Đồng Nai và là địa bàn giáp ranh với Thành phố Hồ Chí Minh. Từ thế kỷ XVII, nghề làm gốm tại Biên Hòa được hình thành và phát triển mạnh, là một trong 8 làng nghề nổi tiếng nhất Việt Nam. Trải qua hơn 325 năm hình thành và phát triển, đến nay, sản phẩm gốm Biên Hòa vẫn có giá trị cao khi xuất khẩu trực tiếp đến hơn 30 quốc gia.

Từ làng nghề gốm truyền thống…

Từ hàng trăm năm trước, làng gốm Biên Hòa phát triển dọc theo hai bên bờ sông Đồng Nai. Các sản phẩm gốm khá đa dạng và được làm theo phương pháp thủ công truyền thống, mang đậm dấu ấn văn hóa dân gian và chủ yếu phục vụ đời sống sinh hoạt của người dân như: lu, hũ, khạp, ngói... hoặc dùng để phục vụ trang trí như: bình trà, bình hoa, chân đèn ngủ... Để có được sản phẩm gốm Biên Hòa, người làm phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ, khéo léo và sáng tạo, do đó các sản phẩm gốm trở nên sinh động, mang tính ứng dụng và mỹ thuật cao.

Gốm Biên Hòa có 2 dòng làm nên thương hiệu chung là gốm đất đen và gốm đất trắng, được phủ men với tạo hình hoa văn khá công phu, dùng trong trang trí. Trong đó, gốm đen nổi tiếng ở làng gốm Tân Vạn từ hàng trăm năm trước. Đặc trưng của dòng gốm này thường được nung tự nhiên bằng lò nung củi, không phủ men. Dưới tác động của nhiệt độ cao, khói bụi của luồng lửa táp vào sản phẩm tạo ra men gốm đen, bóng, bền chắc với thời gian.

Theo các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa, Việt Nam có rất nhiều thương hiệu gốm nổi tiếng như: gốm Lái Thiêu (tỉnh Bình Dương cũ, nay là Thành phố Hồ Chí Minh), gốm Cây Mai (Thành phố Hồ Chí Minh), gốm Bát Tràng (Hà Nội)… nhưng chỉ duy nhất gốm Biên Hòa có lịch sử gần như đồng thời với lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất hơn 325 năm này, xuyên suốt từ thời mở cõi đến giai đoạn tiếp biến văn hóa phương Tây và cho đến hiện đại hóa ngày nay. Gốm Biên Hòa hiện diện trong kiến trúc, điêu khắc, trang trí, góp phần quan trọng làm nên giá trị lịch sử, mỹ thuật, văn hóa của nhiều di tích, công trình tiêu biểu của Biên Hòa.

Nét đặc trưng nhất và cũng là niềm tự hào về gốm Biên Hòa là màu men xanh đồng trổ bông. Đây là đặc trưng khiến cho gốm Biên Hòa trở thành thương hiệu gốm Việt duy nhất được định danh trên thị trường quốc tế. Gốm Biên Hòa cũng là trường hợp duy nhất trong nền gốm Việt Nam cả ngàn năm tuổi có thương hiệu gốm trùng khớp hoàn toàn với danh xưng địa phương (vert de Bien Hoa).

…Đến cụm công nghiệp gốm hiện đại

Năm 2008, để bảo vệ môi trường sống trong lành cho người dân trong vùng, ngành gốm không được khuyến khích hoạt động trong khu dân cư. Vì thế, Cụm công nghiệp gốm sứ Tân Hạnh tại phường Biên Hòa được thành lập. Những năm sau đó, các cơ sở gốm thực hiện di dời. Đây cũng là giai đoạn mà nhiều ngành kinh tế phục hồi và phát triển mạnh mẽ. Từ đó, nghề gốm tái khởi sắc, đơn đặt hàng nhiều hơn và quan trọng nhất là nghề gốm truyền thống vẫn được duy trì trong điều kiện, cơ sở mới.

Ông Hứa Mỹ Chiêu, Giám đốc Công ty TNHH Thương mại, dịch vụ xuất nhập khẩu gốm Phong Sơn cho biết: 80% đơn hàng xuất khẩu của Phong Sơn hiện nay đều sang thị trường Mỹ. Thời gian qua, trước ảnh hưởng của tình hình kinh tế trong nước cũng như thế giới, đơn hàng của các doanh nghiệp bị ảnh hưởng. Tuy nhiên, các doanh nghiệp sản xuất gốm Biên Hòa vẫn luôn nỗ lực duy trì hoạt động, tiếp tục bảo tồn và phát triển nghề trăm năm của địa phương.

Để vinh danh những giá trị của nghề gốm, tháng 4-2025, lần đầu tiên Đồng Nai tổ chức Festival Gốm truyền thống Biên Hòa - Đồng Nai với quy mô lớn nhất từ trước tới nay. Sự kiện nhằm tôn vinh những giá trị của nghề gốm truyền thống Biên Hòa, đồng thời quảng bá các sản phẩm gốm đặc sắc của Biên Hòa - Đồng Nai và các sản phẩm gốm trong cả nước.

Chia sẻ về chiến lược xây dựng thương hiệu cho gốm Biên Hòa, ông Mai Thanh Xin, Giám đốc Công ty TNHH Gốm Biên Hòa cho biết: Công ty đang hướng đến phát triển đa dạng sản phẩm gốm truyền thống để phục vụ khách tiêu dùng trong nước và quốc tế. Những sản phẩm của đơn vị đều bảo đảm những nét đặc trưng, tạo sự khác biệt với các sản phẩm gốm khác.

Với những giá trị lớn về văn hóa, con người, cũng như tiếp tục bảo tồn và phát huy nghề gốm, lãnh đạo phường Biên Hòa đã xác định nhiều nhiệm vụ trọng tâm cũng như những lĩnh vực đột phá trong những năm tới.

Tỉnh ủy viên, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND phường Biên Hòa Viên Hồng Tiến cho biết: Phường sẽ tập trung phát huy hiệu quả mọi nguồn lực cho phát triển kinh tế, gắn với phát triển văn hóa, xã hội, bảo vệ môi trường và đảm bảo vững chắc quốc phòng - an ninh. Đồng thời triển khai ứng dụng mạnh mẽ khoa học - công nghệ hiện đại, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, khởi nghiệp, nâng cao năng lực sản xuất, năng suất lao động, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, người dân.

Để doanh nghiệp trên địa bàn phường hoạt động hiệu quả và ngày càng vững mạnh, Bí thư Đảng ủy phường Biên Hòa nhấn mạnh: Phường luôn quan tâm khuyến khích hỗ trợ doanh nghiệp thực hiện đổi mới công nghệ nâng cao năng lực cạnh tranh, giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Bên cạnh đó, tăng cường công tác quản lý nhà nước về đất đai, quy hoạch, xây dựng, trật tự đô thị, tài nguyên khoáng sản, quản lý dân cư, bảo vệ và phát triển cảnh quan đô thị, bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu. Đảng bộ phường Biên Hòa xác định phát triển kinh tế sông gắn với phát triển làng nghề gốm truyền thống của Biên Hòa.

Ngọc Liên