Bảo tồn, phát huy di sản các dân tộc thiểu số: Trách nhiệm không của riêng ai

Thời gian qua, Nhà nước, Chính phủ và các địa phương dành nhiều sự quan tâm cho cộng đồng các dân tộc thiểu số, trong đó vấn đề khôi phục, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống từ di sản của đồng bào luôn là ưu tiên trong nhiều dự án.

Là chuyên gia gắn bó với các hoạt động bảo tồn di sản, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Văn Trụ đã có những chia sẻ xung quanh câu chuyện này với phóng viên Báo Điện tử VietnamPlus.

Cần nguồn lực mạnh mẽ hơn cho chủ thể di sản

- Thưa ông, Dự án 6 do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì hướng đến mục tiêu khôi phục, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống, gắn văn hóa với phát triển du lịch bền vững... Ông đánh giá thế nào về tính hiệu quả, tác động của Dự án đối với cộng đồng bản địa và theo ông trong thực tế chủ thể di sản gặp phải khó khăn ra sao?

Giáo sư Đỗ Văn Trụ: Trong 5 năm, từ 2019-2024, ngành văn hóa, thể thao và du lịch đã triển khai thực hiện đồng bộ nhiều hoạt động sưu tầm hiện vật, nghiên cứu và phát huy giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Kết quả là đã nghiên cứu sưu tầm và lưu giữ hơn 384 hiện vật văn hóa vật thể của đồng bào S’tiêng, Khmer, Chơro, Chăm, Thái, Mường, Sán Dìu…

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Văn Trụ (giữa) tại một sự kiện trưng bày về di sản. (Ảnh: Mai Mai/Vietnam+)

Hiện, chúng ta còn có rất nhiều di sản phi vật thể của người thiểu số như: Hát Then, Xòe Thái… gắn liền với văn hóa và đời sống của đồng bào dân tộc ở khắp các vùng miền.

Tôi đánh giá trong suốt nhiều năm qua Đảng và Nhà nước đã dành nhiều sự quan tâm và ưu tiên với người dân tộc thiểu số nói chung, trong đó có bảo tồn, phát huy giá trị di sản của các dân tộc thiểu số.

Tôi cho rằng Dự án 6 là chủ trương rất đúng đắn và chúng ta đạt được thành tựu nhất định. Đương nhiên, vấn đề bảo tồn di sản văn hóa của các vùng dân tộc thiểu số ở ta còn gặp nhiều khó khăn. Di sản thì nhiều nhưng nguồn lực đầu tư có hạn.

Khó khăn nhất với chủ thể di sản hiện nay là vấn đề tuyên truyền, giáo dục về bảo vệ di sản văn hóa cho đồng bào, làm sao để họ tự ý thức được trách nhiệm của mình trước kho tàng di sản. Chúng ta cũng khó khăn trong việc bồi dưỡng pháp luật của nhà nước về di sản cho người dân. Theo tôi, cần có kế hoạch bồi dưỡng, đào tạo cho cộng đồng.

Mang di sản Hát Then, đàn tính về phố. (Ảnh: TTXVN)

- Ông đánh giá thế nào về thực tế hoạt động trao truyền các giá trị di sản trong cộng đồng ở các vùng miền mà ông đi qua?

Giáo sư Đỗ Văn Trụ: Nhiều nơi tôi thấy có những mô hình rất hay, như việc truyền dạy Hát Then, Xòe Thái… nhưng đa số là tự phát, chưa thành chủ trương rộng rãi để cả cộng đồng có thể cùng tham gia.

Vì vậy, thời gian tới Nhà nước, cơ quan quản lý cần nghiên cứu, tổng kết kinh nghiệm và có kế hoạch, lộ trình hướng dẫn cụ thể chứ các cộng đồng không thể tự làm.

- Theo ông, làm sao để phát huy hơn nữa hiệu quả từ các di sản của đồng bào dân tộc thiểu số?

Giáo sư Đỗ Văn Trụ: Đã là di sản văn hóa thì trước hết phải do cộng đồng làm chủ, cộng đồng là người bảo vệ, phát huy và truyền dạy, còn Nhà nước chỉ định hướng chứ không làm thay được.

Do đó, tôi đề nghị trong thời gian tới, chính quyền các địa phương có chính sách khuyến khích đồng bào dân tộc thiểu số phát huy giá trị di sản văn hóa bằng việc tổ chức các câu lạc bộ, các lớp học để truyền dạy, tạo nguồn kinh phí hoạt động cho cộng đồng này…

Di sản ca trù trong dòng chảy đương đại, trở thành một phần của sản phẩm du lịch. (Ảnh: Mai Mai/Vietnam+)

Mặc dù hiện nhà nước đã có chính sách dành cho các nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú rồi nhưng cộng đồng nói chung thì chưa được hỗ trợ. Vì thế, chúng ta cần nguồn lực đầu tư nhất định mới có thể duy trì các hoạt động bảo tồn, truyền dạy di sản văn hóa trong cộng đồng. Bởi nếu không có cộng đồng thì không thể phát huy các giá trị di sản của đồng bào dân tộc thiểu số.

Bảo vệ di sản: Trách nhiệm không của riêng ai

- Bên cạnh việc các di sản văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số ngày càng được sự quan tâm của Nhà nước, năm nay Việt Nam có thêm 4 di sản được UNESCO vinh danh. Với tư cách là Chủ tịch hội Di sản văn hóa Việt Nam, ông đánh giá việc công nhận này có ý nghĩa thế nào trong định hướng phát triển quốc gia?

Giáo sư Đỗ Văn Trụ: Với tư cách là Chủ tịch hội Di sản Văn hóa Việt Nam, là người hoạt động trong lĩnh vực di sản văn hóa Việt Nam và với tư cách một công dân Việt Nam, tôi cảm thấy hết sức tự hào với nền văn hóa của dân tộc.

Một năm chúng ta có tới 4 di sản được UNESCO công nhận, điều đó cho thấy ý nghĩa và giá trị đặc biệt nổi trội của di sản đất nước, cho thấy thế giới rất quan tâm, đánh giá chính xác về tầm quan trọng của di sản Việt Nam.

Việt Nam hiện đang sở hữu kho tàng di sản văn hóa đồ sộ, phong phú và đa dạng, trong đó có 9 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO ghi vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại; 11 di sản tư liệu được UNESCO công nhận là di sản ký ức…

Xòe Thái - Di sản Văn hóa Phi vật thể Đại diện Nhân loại. (Ảnh: CTV/Vietnam+)

Kho tàng này giúp cho mỗi người dân, mỗi du khách đến thăm quan đều cảm thấy tự hào, trân trọng những giá trị di sản văn hóa của dân tộc. Từ niềm tự hào, trân trọng đó cũng cần phải xác định trách nhiệm của mỗi người dân và cộng đồng trong việc bảo vệ di sản đó, bởi đây là việc rất lớn, không ai hay tổ chức, thậm chí riêng nhà nước có thể tự làm được, mà cần sự gắn kết giữa xã hội và nhà nước, với các nhà khoa học, cùng ý thức trách nhiệm của mỗi người dân.

- Theo ông, với những di sản được UNESCO vinh danh như vậy, chúng ta nên bảo tồn, định hướng phát triển ra sao để di sản tiếp tục phát huy được giá trị trong đời sống đương đại?

Giáo sư Đỗ Văn Trụ: Câu hỏi này cũng chính là vấn đề mà chúng tôi trăn trở. Việc đề nghị UNESCO vinh danh đã là khó rồi, vấn đề quan trọng hơn hết là bảo tồn, gìn giữ lâu dài và phát huy những giá trị di sản đó như thế nào.

Theo tôi, trước hết chúng ta phải có chương trình hành động, bảo vệ, phát huy giá trị; quảng bá để cho người dân trong nước, cộng đồng quốc tế biết đến. Đặc biệt là các địa phương có di sản, họ cần thay mặt Nhà nước, thay mặt thế giới quản lý di sản đó. Cần có chương trình hành động cụ thể, và Chính phủ phải phê duyệt chương trình hành động này. Thứ hai, cần quan tâm đầu tư xứng tầm với di sản thế giới.

Với Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, là một tổ chức xã hội nghề nghiệp của những nhà hoạt động trong lĩnh vực di sản văn hóa với tất cả tâm huyết và tôn chỉ mục đích, chúng tôi hiện có cơ quan ngôn luận là Tạp chí Thế giới di sản luôn tích cực quảng bá, tuyên truyền và phản biện những vấn đề về di sản văn hóa dân tộc. Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ tăng cường giáo dục cho hội viên nhận thức sâu sắc hơn về các giá trị di sản, nâng cao ý thức bảo vệ di sản…

- Xin cảm ơn những chia sẻ của ông./.

Hàng trăm đồng bào dân tộc Mường diễu hành trình diễn Chiêng Mường xung quanh khu vực Hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội) hồi tháng 11 vừa qua. (Ảnh: Minh Sơn/Vietnam+)

(Vietnam+)