Bảo hộ trí tuệ hiệu quả - kiến tạo môi trường sáng tạo bền vững

Đây cũng là một trong những nhiệm vụ cấp thiết phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số để đưa đất nước vươn lên trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045.

Không bảo hộ sẽ không thể đổi mới sáng tạo

Từ năm 2019, Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược SHTT đến năm 2030, giao Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì thực hiện bằng nhiều đề án, chương trình theo từng năm. Đến năm 2020, Chính phủ tiếp tục phê duyệt Chương trình phát triển tài sản trí tuệ đến năm 2030 nhằm củng cố cơ chế ngân sách, chính sách hỗ trợ doanh nghiệp và các địa phương nâng cao năng lực về SHTT. Điều này cho thấy, từ lâu, Chính phủ đã sớm xác định chủ trương “sử dụng công cụ SHTT làm đòn bẩy thúc đẩy hoạt động đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực cạnh tranh, góp phần phát triển kinh tế - xã hội”. Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật về SHTT ở nước ta đang tiếp tục được hoàn thiện, tiệm cận với các tiêu chuẩn quốc tế và có tính hội nhập cao...

Các đại biểu tham quan triển lãm về khoa học và công nghệ. Ảnh: Tuấn Minh

Tuy nhiên, theo đánh giá của các doanh nghiệp, mặc dù hệ thống pháp luật về SHTT ở Việt Nam đã có nhiều bước tiến, nhưng thực tế cho thấy các công cụ bảo hộ vẫn đang chạy sau tốc độ sáng tạo của doanh nghiệp. Trong bối cảnh nền kinh tế số phát triển nhanh, công nghệ đổi mới từng ngày, nhiều sản phẩm trí tuệ mới, đặc biệt trong các lĩnh vực như AI, phần mềm, nội dung số, thiết kế trải nghiệm số chưa kịp được xác lập quyền hoặc không nằm trong phạm vi bảo hộ rõ ràng theo luật hiện hành. Quy trình đăng ký bảo hộ vẫn kéo dài hàng tháng, thậm chí cả năm, trong khi vòng đời sản phẩm số có thể chỉ vài tuần, khiến doanh nghiệp mất cơ hội cạnh tranh.

Thêm vào đó, sự lúng túng trong việc định danh tài sản vô hình, chưa có hướng dẫn rõ ràng về tiêu chuẩn đánh giá hay cơ chế giám định, khiến nhiều sáng tạo bị “trôi nổi” trên thị trường mà không được bảo vệ đúng mức. Điều này tạo ra khoảng trống pháp lý, khiến các doanh nghiệp khởi nghiệp, doanh nghiệp đổi mới sáng tạo gặp rủi ro lớn khi đưa sản phẩm ra thị trường trong nước và quốc tế.

Theo Luật sư Lê Quang Vinh (Đồng sáng lập Công ty SHTT Bross và cộng sự), hành vi xâm phạm quyền SHTT ngày càng tinh vi, trong khi các chế tài xử lý hành vi xâm phạm quyền SHTT còn yếu, các biện pháp dừng vi phạm khẩn cấp hầu như không thi hành được trên thực tế. Việc phối hợp xử lý giữa các cơ quan có thẩm quyền xử lý vi phạm hành chính còn yếu, thủ tục tố tụng dân sự phức tạp khiến các doanh nghiệp có tâm lý ngại thực hiện, biện pháp hình sự ít được áp dụng.

“Kết quả là doanh nghiệp không cảm thấy được bảo vệ hiệu quả, không có động lực đầu tư bảo hộ quyền. Tâm lý “bảo hộ trên giấy, vô hiệu ngoài đời” khiến nhiều sáng tạo bị chôn vùi, mất đi cơ hội phát triển. Nhiều doanh nghiệp chọn tiếp thị - bán hàng ngắn hạn thay vì phát triển sản phẩm cốt lõi, lâu dài. Và khi hệ thống bảo hộ SHTT không đủ mạnh, các chính sách khuyến khích ĐMST không thể phát huy tối đa. Sáng tạo không thể đi hết hành trình: ý tưởng - xác lập quyền - bảo vệ - thương mại hóa. “Các hệ quả này dẫn đến vòng tròn luẩn quẩn là không bảo hộ, không đầu tư, không đổi mới và không phát triển” - Luật sư Lê Quang Vinh phân tích.

Xử lý nghiêm hành vi vi phạm sở hữu trí tuệ

Thực tế, việc đẩy mạnh bảo hộ SHTT đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy ĐMST. Khi các nhà sáng tạo, doanh nghiệp được bảo vệ quyền lợi hợp pháp, họ sẽ có động lực hơn để nghiên cứu, phát triển và cho ra thị trường các sản phẩm, dịch vụ mới. Đồng thời, bảo hộ SHTT cũng giúp ngăn chặn tình trạng làm giả, nhái, bảo vệ người tiêu dùng và tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh.

Đảng và Nhà nước ta đã xác định KHCN, ĐMST và chuyển đổi số là các trụ cột chiến lược đưa đất nước vươn lên trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045. Trong cả 3 trụ cột này, SHTT đóng vai trò then chốt thúc đẩy phát triển. Tại Hội nghị sơ kết công tác 6 tháng đầu năm, triển khai nhiệm vụ 6 tháng cuối năm 2025 của Bộ Khoa học và Công nghệ vừa qua, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định, một quốc gia phát triển là quốc gia có tài sản trí tuệ chiếm tới 80% tổng giá trị tài sản. Bởi vậy, phát triển, giao dịch và bảo vệ tài sản trí tuệ, đồng thời phòng chống hành vi xâm phạm, đánh cắp SHTT phải là trọng tâm của một quốc gia muốn phát triển.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho biết, từ nay đến cuối năm 2025, Bộ Khoa học và Công nghệ sẽ tiếp tục chủ trì soạn thảo, trình Quốc hội xem xét 4 dự án luật về lĩnh vực KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Trong đó, Luật sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ sẽ tập trung vào các nội dung trọng tâm về chuyển hóa các kết quả nghiên cứu khoa học thành tài sản trí tuệ có khả năng giao dịch, từ đó hình thành và phát triển thị trường KHCN. Trọng tâm của sự chuyển dịch này là từ việc bảo vệ quyền SHTT sang tài sản hóa, thương mại hóa và thị trường hóa các kết quả nghiên cứu.

Bộ trưởng cho biết, Ban soạn thảo đã chính thức đưa vào Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ về hình thức tài sản trí tuệ sẽ được ghi trong sổ sách kế toán. Bởi chỉ khi đó, tài sản trí tuệ mới thực sự là tài sản và doanh nghiệp có thể mang ra làm tài sản bảo đảm với ngân hàng. Dự thảo luật cũng đưa ra quan điểm: “Hành vi ăn cắp tài sản trí tuệ cũng giống như hành vi ăn cắp tài sản vật chất. Hiện nay, ăn cắp vật chất bị xử lý rất nghiêm, còn tài sản trí tuệ vẫn còn khá bình thường. Do đó, cần có chế tài xử phạt tương đương, thậm chí mạnh hơn để xử lý triệt để các hành vi xâm phạm SHTT.

Đào Cảnh