Bản tin cảnh báo mưa lũ: Hãy nói sao cho dân hiểu

Lũ miền Trung có đặc điểm là nhanh. Nhưng lũ có nhanh tới mức khiến bà con không kịp trở tay, không chạy nổi đồ đạc và con người lên nơi cao ráo? Câu trả lời là không. Lũ dù có nhanh, nhưng cơ quan khí tượng và các cơ quan vận hành thủy điện, hồ chứa đều theo dõi sát sao, có dự báo trước được hết.

Đã qua rồi cái thời “Thời tiết báo nắng thì mưa / Thế mà báo bão thì chưa có gì”, hay dự báo chung chung kiểu khu vực Bắc bộ và Bắc Trung bộ có mưa vài nơi, từ mưa vừa đến mưa to có nơi mưa rất to. Với công nghệ hiện nay, có thể dự báo rất chính xác lượng mưa, thời gian mưa, khu vực mưa, mức lũ, thậm chí tính toán luôn khi có xả lũ từ các hồ thì mực nước sông sẽ là bao nhiêu. Thông tin dự báo lũ, cảnh báo lũ phát suốt ngày. Vậy thì vì đâu người dân phải bó tay để lũ bao vây?

Người dân Điện Bàn TP. Đà Nẵng lên mái nhà tránh lũ - Ảnh: CTV

Theo tôi, điểm vướng lớn nhất không phải ở chỗ thiếu thông tin dự báo mưa lũ, mà ở chỗ tin báo theo kiểu người dân rất khó dùng.

Thông báo vận hành hồ chứa, bản tin lũ, bản tin thời tiết… chủ yếu được soạn theo ngôn ngữ kỹ thuật, tức là thứ ngôn ngữ dành cho kỹ sư thủy lợi, cán bộ phòng chống thiên tai, chứ chưa phải ngôn ngữ dành cho người đang ở trong căn nhà cấp bốn bên mé sông và chỉ có vài giờ dọn đồ chạy lụt.

Trong thực tế, các bản tin bằng thứ ngôn ngữ này: Sông Thu Bồn tại Nông Sơn ở mức: 17,84m, trên báo động III 2,84m; tại Giao Thủy ở mức: 9,38m, trên báo động III 0,58m; tại Câu Lâu ở mức: 5,17m, trên báo động III 1,17m; tại Hội An ở mức: 2,99m, trên báo động III 0,99m.

Dự báo đỉnh lũ trên sông Vu Gia tại Ái Nghĩa khả năng đạt từ 10,6-10,80m, trên báo động III 1,60-1,80m - ở mức xấp xỉ lũ lịch sử (năm 2009 là 10,77m); sông Thu Bồn tại Câu Lâu đạt 5,45-5,5m, trên báo động III 1,45-1,5m - ở mức xấp xỉ lũ lịch sử (năm 1964 là 5,48m).

Dự báo tại Hội An đạt 3,5m, trên báo động III 1,5m - ở mức cao hơn lũ lịch sử 0,1m (năm 1964 là 3,40m).

Sông Hàn đạt 3,6-3,7m, trên báo động III 1,1-1,2m; trên sông Tam Kỳ dao động ở mức báo động II-báo động III.

Về chuyên môn thì các thông báo trên hoàn toàn đúng và rất cần, vì chỉ cần con số là các cấp quản lý biết đã vượt ngưỡng nguy hiểm. Nó còn khoa học, có đủ số liệu so sánh, thống kê. Chỉ có một vấn đề với các bản tin như vậy. Vấn đề rất lớn.

Khu vực xã Đại Lộc TP. Đà Nẵng bị ngập nặng người dân phải lên mái nhà để trú tạm - Ảnh: CTC

Với bà con thì cụm từ "Sông Vu Gia tại Ái Nghĩa ở mức: 10,01m, trên báo động III 1,01m"... chẳng nói lên điều gì cụ thể. Nó không trả lời được 3 câu hỏi quan trọng nhất: Nước có vô nhà tôi không, vô lúc nào và tôi cần làm gì ngay bây giờ?

Điều người dân cần nghe thực ra rất đơn giản, như sau: Trên sông Vu Gia tại Ái Nghĩa nước đang lên nhanh. Trong 3 đến 4 giờ nữa các khu trũng ven sông ở thị trấn Ái Nghĩa và các thôn thấp của Đại Lộc sẽ ngập từ nửa mét đến một mét. Quốc lộ 14B sẽ ngập ở đoạn Truông Đại Hiệp... Như vậy nhà sát sông có nguy cơ bị ngập sâu, bà con nhanh chóng dọn đồ đạc và di chuyển người già trẻ nhỏ đến nơi an toàn trước thời gian trên.

Nói như vậy thì ai cũng hình dung được mực nước sẽ chạm tới đâu, và biết mình cần làm gì.

Nước lên nhanh, người dân không kịp chuyển xe máy đến nơi an toàn - Ảnh: CTV

Người Quảng Nam vốn có một hệ đo mực nước rất đời thường, đã ăn vào "gene" qua nhiều thế hệ. Chỉ cần thấy gió ngược Trà Kiệu sẽ biết sắp lụt rồi. Thay vì báo động 3, họ bảo nhau nước ngập cầu Hòa Đông, nước tràn Bàu Mặn, nước băng cầu Chánh Cửu, nước mấp mé Gò Mùn, nước băng Cầu Chìm, Cầu Khe Gai không ai qua được… Ai ở vùng đó cũng hiểu nước đã tới mức nào, dù chỉ nghe qua điện thoại hay loa tay. Đó là thứ ngôn ngữ thực tế mà bản tin lũ nên mượn để nói với dân vùng lũ.

Đừng chỉ dừng lại ở bản tin gồm các con số. Lưu lượng xả bao nhiêu mét khối mỗi giây, mực nước hồ bao nhiêu mét, mực nước tại trạm đạt báo động mấy – những con số này cần cho quản lý, chưa phải thông tin dùng được ngay đối với dân, không phải thông tin giúp dân chống lũ hay chạy lụt. Người dân không tự quy đổi được một nghìn mét khối trên giây thành nước tới mái hiên hay tới bàn thờ. Họ cần nghe địa danh cụ thể, thời gian cụ thể và độ sâu cụ thể.

Nói cách khác, hệ thống cảnh báo hiện nay đang lo làm đúng quy trình, mà chưa lo đúng người nhận. Hồ chứa báo cho tỉnh, tỉnh báo cho cấp dưới, cấp dưới báo đến dân. Quy trình đầy đủ, thông tin đủ mực nước đo trên cột mốc, chỉ thiếu mực nước đo trên cột nhà dân, nên thường khi nước đã lên đến thềm mà người dân còn chưa phiên dịch xong là nước sông 10,8m ngập cỡ nào, chỉ tràn đồng hay đóng mái thềm.

Chỉ cần thêm một bước dịch từ ngôn ngữ kỹ thuật sang ngôn ngữ đời thường thì cùng một trận mưa, cùng một mức xả lũ, thiệt hại sẽ nhẹ hơn rất nhiều.

Một số khu vực ở Đà Nẵng bị ngập sâu - Ảnh: CTV

Điều này càng quan trọng với vùng sông ngắn dốc như Quảng Nam Đà Nẵng: Nước trên núi chỉ cần vài giờ là về tới đồng bằng. Người dân chỉ có một khoảng thời gian rất ngắn để thu dọn, dời người, dắt bò, di chuyển máy móc. Nếu thông báo tới chậm một giờ hoặc nói không rõ ràng thì khoảng thời gian quý nhất đó đã mất. Khi đó với người dân, hồ xả lũ bất ngờ, dù thực ra hồ đã báo trước từ đầu nguồn.

Hãy cải tiến cách phát bản tin. Chỉ số kỹ thuật phải được phiên dịch sang ngôn ngữ đời thường, gắn với địa danh và mốc thời gian cụ thể. Giữa tiếng mưa đổ trắng trời và dòng nước đang cuồn cuộn đổ về, điều mà người dân vùng hạ du cần nhất không phải là con số, mà là một lời cảnh báo giản dị mà kịp thời: “Nước đang lên nhanh, sẽ ngập cầu Hòa Đông, dọn đồ đi nghe bà con”.

Đó mới là cách nói, cách làm vì dân.

Tiểu Vũ