Bài 4: Làm gì để chính sách tiết kiệm năng lượng đi vào cuộc sống?

Chính sách đồng bộ thúc đẩy sử dụng năng lượng hiệu quả

Trong bối cảnh an ninh năng lượng và cung ứng điện đối diện nhiều thách thức, Đảng và Nhà nước đã xác định sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả là quốc sách quan trọng. Hơn 18 năm qua, hàng loạt chính sách, chương trình hành động đã được ban hành, từng bước đi vào cuộc sống và mang lại những kết quả rõ rệt.

Nhờ chính sách đồng bộ, hiệu quả tiết kiệm năng lượng đã ngày càng tích cực: Năm 2024, sản lượng điện tiết kiệm toàn quốc đạt 6,506 tỷ kWh, tương đương 2,46% điện thương phẩm - cao hơn mức 5,29 tỷ kWh năm 2023 (Ảnh: Internet)

Ngay từ năm 2006, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 79/2006/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả. Mục tiêu của Chương trình là phấn đấu tiết kiệm 3-5% tổng mức tiêu thụ năng lượng toàn quốc trong giai đoạn 2006-2010 và 5-8% tổng mức tiêu thụ năng lượng giai đoạn 2011-2015. Chương trình được triển khai, đặt nền móng cho việc sử dụng năng lượng hiệu quả trong toàn xã hội.

Tiếp đó, Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả (năm 2010) được ban hành đã tạo hành lang pháp lý cần thiết, nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước, thúc đẩy sự vào cuộc của hệ thống chính trị trên phạm vi toàn quốc, làm thay đổi nhận thức và hành vi của toàn xã hội.

Năm 2019, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 280/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả giai đoạn 2019-2030 (VNEEP3), đặt mục tiêu tiết kiệm 8-10% tổng năng lượng tiêu thụ đến năm 2030, tương đương 60 triệu TOE.

Ngày 11/2/2020, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 55-NQ/TW về định hướng phát triển năng lượng quốc gia, khẳng định “sử dụng năng lượng tiết kiệm, hiệu quả, bảo vệ môi trường” là quốc sách quan trọng.

Ngày 8/6/2023, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị 20/CT-TTg về tăng cường tiết kiệm điện giai đoạn 2023-2025 và các năm tiếp theo. Theo đó, Thủ tướng yêu cầu cả nước phải phấn đấu hằng năm tiết kiệm tối thiểu 2,0% tổng điện năng tiêu thụ. Giảm tổn thất điện năng trên toàn hệ thống điện dưới 6% vào năm 2025, phân công rõ trách nhiệm cho các bộ, ngành, địa phương và các đối tượng sử dụng điện.

Đặc biệt, ngày 18/6/2025, Quốc hội đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, có hiệu lực từ 1/1/2026. Luật mới khắc phục nhiều bất cập, đồng bộ hóa hệ thống pháp luật, đồng thời mở rộng cơ chế khuyến khích và thu hút nguồn lực trong - ngoài nước cho hoạt động tiết kiệm năng lượng.

Thực hiện chỉ đạo của Chính phủ, đến nay 34/34 tỉnh, thành phố đã ban hành kế hoạch triển khai tiết kiệm điện giai đoạn 2023-2025. Bộ Công Thương cũng đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp: tư vấn chính sách, hỗ trợ kỹ thuật - tài chính; tổ chức cuộc thi Giải thưởng sản phẩm hiệu suất năng lượng cao nhất ở các lĩnh vực; sự kiện Giờ Trái đất, tháng tiết kiệm điện; đào tạo, phát triển nguồn nhân lực thuộc lĩnh vực sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả… Đồng thời, phát triển thị trường thiết bị hiệu suất năng lượng cao, thúc đẩy đổi mới công nghệ, dán nhãn năng lượng rộng rãi cho hàng chục dòng sản phẩm và đẩy mạnh tuyên truyền thay đổi hành vi cộng đồng…

Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cũng vào cuộc quyết liệt. Bên cạnh đảm bảo cung ứng điện an toàn, EVN còn chú trọng lan tỏa thói quen tiết kiệm điện trong cộng đồng. Cụ thể, EVN đã tổ chức các hội nghị khách hàng, phát hành hơn 1,39 triệu tờ rơi và gần 180.000 cuốn cẩm nang tiết kiệm điện. Các hình thức truyền thông đa dạng như truyền hình, phát thanh, báo chí, hội thảo, xe loa... đã giúp tiếp cận hơn 177.000 lượt người. Một số chương trình tiêu biểu gồm: “Gia đình Tiết kiệm điện”: triển khai tới 2,9 triệu hộ gia đình; Tư vấn sử dụng điện an toàn, tiết kiệm: hơn 9,9 triệu người được tư vấn trực tiếp và gián tiếp; “Tiết kiệm điện trong Học đường” và “Tiết kiệm điện trong Công sở” thu hút hàng trăm nghìn học sinh và cán bộ công chức tham gia.

Nhờ chính sách đồng bộ, hiệu quả tiết kiệm năng lượng đã ngày càng tích cực. Giai đoạn 2016-2020, cả nước tiết kiệm khoảng 5,65% tổng năng lượng tiêu thụ. Từ năm 2020 đến nay, tỷ lệ tiết kiệm điện toàn quốc đạt trên 2% mỗi năm; tổn thất điện năng giảm từ 7,47% (2017) xuống 6,25% (2022). Năm 2024, sản lượng điện tiết kiệm đạt 6,506 tỷ kWh, tương đương 2,46% điện thương phẩm - cao hơn mức 5,29 tỷ kWh năm 2023.

Những kết quả đạt được cho thấy sự nhất quán trong tầm nhìn và hành động của Đảng, Nhà nước khi coi tiết kiệm năng lượng là ưu tiên hàng đầu trong chiến lược phát triển bền vững. Đây không chỉ là giải pháp trước mắt để bảo đảm an ninh năng lượng, mà còn là nền tảng cho tăng trưởng xanh, bảo vệ môi trường, giảm phát thải khí nhà kính và thực hiện các cam kết quốc tế của Việt Nam.

“Cú hích” mới cho doanh nghiệp

Mặc dù đã có nhiều chính sách, chương trình, nhưng câu hỏi đặt ra là: Tại sao hiệu quả tiết kiệm điện vẫn chưa tương xứng với tiềm năng?

Ông Trần Viết Nguyên - Phó Trưởng ban Kinh doanh Tập đoàn Điện lực Việt Nam.

Về việc này, trao đổi với phóng viên PetroTimes, ông Trần Viết Nguyên - Phó Trưởng ban Kinh doanh Tập đoàn Điện lực Việt Nam chỉ ra ba nguyên nhân chính:

Thứ nhất, thiếu động lực từ phía doanh nghiệp: Người đứng đầu doanh nghiệp - đặc biệt là doanh nghiệp trong nước vẫn chưa thực sự coi trọng tiết kiệm năng lượng. Bên cạnh đó, là giá điện cho sản xuất kinh doanh hiện nay thấp hơn so với các nhóm khách hàng khác nhờ chính sách ưu tiên của Chính phủ. Vì thế, doanh nghiệp chưa có nhiều động lực đầu tư vào các giải pháp tiết kiệm năng lượng vốn đòi hỏi chi phí lớn.

Thứ hai, chi phí đầu tư đổi mới công nghệ, thiết bị rất cao: Doanh nghiệp có nhận thức về tiết kiệm năng lượng, nhưng để thay đổi cả dây chuyền sản xuất hoặc một phần quan trọng của dây chuyền thì cần vốn lớn. Trong khi đó, các cơ chế hỗ trợ tài chính (vay ưu đãi, quỹ tín dụng xanh…) gần như chưa có, khiến doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc bố trí nguồn vốn. Hiện tại, vốn của họ chủ yếu tập trung cho hoạt động sản xuất - kinh doanh ngắn hạn, chỉ có thể thay thế một số thiết bị nhỏ lẻ, chứ khó thực hiện những dự án tiết kiệm năng lượng quy mô lớn.

Thứ ba, chế tài chưa đủ mạnh: Mặc dù Nhà nước đã ban hành Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, các nghị định, thông tư và cả chế tài xử phạt, nhưng trên thực tế việc thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm còn rất hạn chế. Tính răn đe chưa đủ mạnh, khiến nhiều doanh nghiệp chưa thực sự tuân thủ. Ở các địa phương, Sở Công Thương và các đoàn liên ngành có trách nhiệm kiểm tra định kỳ, nhưng kết quả xử lý còn ít.

Về giải pháp, theo ông Trần Viết Nguyên, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả (có hiệu lực từ tháng 1/2026) sẽ là “cú hích” mạnh mẽ cho các doanh nghiệp trong thời gian tới. Bởi Luật được ban hành sẽ mở rộng phạm vi áp dụng, bổ sung nhiều quy định bắt buộc với các cơ sở sử dụng năng lượng trọng điểm.

Luật mới quy định thành lập Quỹ tài chính quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, với nguồn lực từ ngân sách và xã hội hóa, giúp doanh nghiệp có thể tiếp cận vốn vay ưu đãi hoặc được hỗ trợ tài chính khi đầu tư giải pháp tiết kiệm năng lượng.

Đặc biệt, Luật cũng quy định cụ thể mô hình Công ty dịch vụ năng lượng (ESCO) và các khung pháp lý liên quan. Việc luật hóa định nghĩa, phạm vi hoạt động và cơ chế tài chính cho mô hình ESCO sẽ giúp tăng tính minh bạch, tạo niềm tin cho doanh nghiệp và nhà đầu tư. Đây là các đơn vị chuyên cung cấp trọn gói giải pháp tiết kiệm năng lượng - từ khảo sát, thiết kế, kiểm toán, đầu tư thiết bị đến vận hành và chịu rủi ro tài chính thay cho doanh nghiệp. Doanh nghiệp chỉ cần đồng ý triển khai, chi phí sẽ được ESCO thu hồi dần từ lợi ích tiết kiệm năng lượng.

Ngoài ra, ông Trần Viết Nguyên cũng cho biết thêm, nhiều doanh nghiệp trong nước cũng đã có mô hình tiết kiệm điện hiệu quả, như: Hòa Phát, một số doanh nghiệp xi măng… đã tái sử dụng nhiệt thừa trong sản xuất để phát điện, áp dụng hệ thống quản lý năng lượng thông minh, giám sát và điều chỉnh từ xa. Đây có thể là những điển hình cần được tuyên truyền nhân rộng.

“Tiết kiệm năng lượng không chỉ là một khẩu hiệu, mà là chiến lược quốc gia gắn với an ninh năng lượng, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Những gì Chính phủ, Bộ Công Thương, EVN và các địa phương đã làm trong thời gian qua cho thấy quyết tâm mạnh mẽ. Nhưng để chính sách thực sự đi vào đời sống, cần một cơ chế giám sát chặt chẽ, chế tài đủ mạnh và trên hết là sự đồng thuận, thay đổi thói quen của hàng triệu người dân, doanh nghiệp”, ông Trần Viết Nguyên nhấn mạnh.

Mạnh Tưởng