Bài 13: Nguy cơ nếu chậm thực thi chính sách

TS. Ngô Đức Lâm: "Chuyển đổi năng lượng, thực hiện nghiêm túc và đúng tiến độ Quy hoạch điện VIII không còn là lựa chọn, mà là điều kiện tiên quyết để đảm bảo an ninh năng lượng, phát triển kinh tế bền vững, đạt được các mục tiêu tăng trưởng đầy thử thách mà Chính phủ đề ra".

Trao đổi với PetroTimes, TS. Ngô Đức Lâm - Chuyên gia năng lượng, nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương) cho rằng, kịch bản rủi ro do chậm trễ trong chuyển dịch năng lượng là hoàn toàn hiện hữu, cần được nhìn nhận như một mối đe dọa an ninh kinh tế - xã hội ở cấp quốc gia.

Kịch bản rủi ro nếu chậm thực hiện Quy hoạch điện VIII

TS. Ngô Đức Lâm nhìn nhận, hòa cùng xu thế của thế giới, Việt Nam đã nhanh chóng chuyển dịch năng lượng từ năng lượng hóa thạch truyền thống (than và dầu khí) sang năng lượng xanh, năng lượng sạch, năng lượng tái tạo như điện gió, điện măt trời, thủy điện, biogas, biomas và tiến tới năng lượng hạt nhân.

Việt Nam cũng đang định hướng trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045, với mục tiêu tăng trưởng GDP khoảng 8% mỗi năm trong giai đoạn tới. Tuy nhiên, để đạt được điều này, hệ thống năng lượng quốc gia cần tăng công suất từ mức 140.000 MW hiện nay lên 183.000 MW vào năm 2030, theo Quy hoạch điện VIII - bản quy hoạch điện mang tính chiến lược cho giai đoạn đến 2030, tầm nhìn đến 2050. Nếu không đạt được mức tăng trưởng công suất này do chậm triển khai các dự án đầu tư, nguy cơ thiếu điện trầm trọng sẽ xảy ra.

Ông Lâm nhấn mạnh, điện năng không chỉ đơn thuần là nguồn năng lượng, mà còn là “huyết mạch” của nền kinh tế. Thiếu điện sẽ làm đình trệ sản xuất, sụt giảm đầu tư, ảnh hưởng tới an ninh quốc phòng và an sinh xã hội.

Nhắc lại tình hình cung ứng điện năm 2016, ông cho rằng bài học này vẫn còn nguyên tính thời sự: “Khi đó, Việt Nam phụ thuộc gần 60% vào nhiệt điện than. Tuy nhiên, các tổ chức tài chính quốc tế đồng loạt từ chối tài trợ các dự án điện than mới, khiến nhiều dự án bị đình trệ, gây ra tình trạng thiếu điện diện rộng. Trước áp lực này, Chính phủ buộc phải chuyển hướng cấp tốc sang điện mặt trời, điện gió, áp dụng cơ chế giá FIT hấp dẫn để “giải cứu” hệ thống điện.

Nếu kịch bản này lặp lại, thiệt hại không chỉ dừng lại ở sự trì trệ của nền kinh tế, Việt Nam sẽ phải chi nhiều hơn để nhập khẩu điện, đầu tư gấp rút trong điều kiện giá thành cao, ảnh hưởng đến niềm tin của các nhà đầu tư quốc tế vốn đang ngày càng quan tâm tới "dấu chân carbon" của quốc gia mà họ rót vốn”.

Một hậu quả nghiêm trọng khác của việc chậm chuyển dịch năng lượng theo Quy hoạch điện VIII được TS. Ngô Đức Lâm nhắc tới là nguy cơ mất thị phần xuất khẩu tại các thị trường cao cấp, tiềm năng - nơi các quy định về môi trường và phát thải carbon ngày càng khắt khe.

Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon của EU (CBAM) là một ví dụ điển hình. Kể từ năm 2026, các doanh nghiệp xuất khẩu vào EU phải chứng minh lượng phát thải carbon trong chuỗi sản xuất và sử dụng năng lượng sạch, nếu muốn tránh bị đánh thuế carbon. Tương tự, Mỹ đang đẩy mạnh áp dụng các quy định “mua sắm xanh” trong hệ thống phân phối hàng hóa của mình.

Theo vị chuyên gia, các ngành xuất khẩu chủ lực của Việt Nam như dệt may, da giày, đồ gỗ, nông sản, cà phê... đều sẽ đối mặt với nguy cơ “bị loại khỏi cuộc chơi” nếu không nhanh chóng chuyển đổi sang sử dụng năng lượng tái tạo, năng lượng xanh. Đặc biệt, những doanh nghiệp có giấy xác nhận sử dụng năng lượng sạch, được dán “tem xanh” bởi các cơ quan có thẩm quyền, sẽ có ưu thế vượt trội về thuế quan, ưu đãi thương mại và sức cạnh tranh.

Doanh nghiệp Việt buộc phải thích ứng với Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của EU, trong đó yêu cầu truy xuất "dấu chân carbon", điển hình là từ nguồn năng lượng sử dụng trong sản xuất.

Bên cạnh đó, nếu chủ động chuyển đổi, doanh nghiệp Việt còn có cơ hội tham gia thị trường tín chỉ carbon - một kênh sinh lời mới với tiềm năng lớn, khi mỗi đơn vị giảm phát thải CO₂ đều có thể quy đổi thành tài sản giao dịch trên thị trường carbon. Việt Nam cũng đang đẩy nhanh lộ trình thiết lập và vận hành các sàn giao dịch tín chỉ carbon theo xu thế toàn cầu.

Năng lượng hóa thạch không chỉ gây tổn thất kinh tế gián tiếp qua phát thải, mà còn tạo ra gánh nặng môi trường và sức khỏe ngày càng lớn.

“Năng lượng không sạch chính là năng lượng "bẩn". Phát thải CO₂ kéo dài sẽ góp phần gây biến đổi khí hậu cực đoan, với các hiện tượng như: bão lũ, ngập lụt, xâm nhập mặn, hạn hán, nắng nóng, mưa axit… ngày càng dày đặc hơn. Những hiện tượng cực đoạn này gây thiệt hại hàng tỷ USD mỗi năm cho nền kinh tế Việt Nam, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp và cơ sở hạ tầng. Bên cạnh đó, bụi mịn, khí độc, ô nhiễm không khí đang khiến chất lượng sống suy giảm, người dân mắc bệnh hô hấp nhiều hơn, chi phí y tế tăng cao, năng suất lao động giảm... Một số nghiên cứu cho thấy, ô nhiễm môi trường có thể khiến Việt Nam sụt giảm 1-3% GDP mỗi năm”, TS. Ngô Đức Lâm nhấn mạnh.

Trong khi đó, các nguồn năng lượng tái tạo như điện gió, điện mặt trời, sinh khối sẽ không tạo ra phát thải, đồng thời tạo sinh kế tại chỗ, đặc biệt là tại các vùng nông thôn và ven biển. Đây cũng là hướng đi hiệu quả để gắn chuyển đổi năng lượng với chiến lược phát triển bền vững và mục tiêu xóa đói giảm nghèo.

Không hành động sớm là tự đánh mất tương lai

Nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng Ngô Đức Lâm nhìn nhận, chuyển đổi năng lượng và đẩy nhanh quá trình thực hiện Quy hoạch điện VIII vừa là nghĩa vụ, vừa là cơ hội phát triển mới cho doanh nghiệp. Theo đó, các doanh nghiệp có thể tham gia vào chuỗi cung ứng năng lượng sạch, từ sản xuất thiết bị (như tấm pin mặt trời, tuabin gió), xây dựng, phân phối, vận hành đến bán buôn, bán lẻ điện thông qua thị trường điện cạnh tranh.

Việc chuyển sang tiêu thụ năng lượng tái tạo còn giúp doanh nghiệp giảm chi phí vận hành trong dài hạn, tránh rủi ro pháp lý và thu hút đầu tư “xanh”. Trong tương lai gần, những doanh nghiệp không có chiến lược ESG rõ ràng sẽ khó tiếp cận nguồn vốn, chuỗi cung ứng toàn cầu và khách hàng cao cấp.

Theo TS. Ngô Đức Lâm, Việt Nam đã và đang đi đúng hướng. Vấn đề hiện nay là đẩy nhanh tốc độ và quyết tâm, hành động sớm để tránh thảm họa, đồng thời dẫn đầu trong thời đại kinh tế xanh. Chuyển đổi năng lượng, thực hiện nghiêm túc và đúng tiến độ Quy hoạch điện VIII không còn là lựa chọn, mà là điều kiện tiên quyết để đảm bảo an ninh năng lượng, phát triển kinh tế bền vững, đạt được các mục tiêu tăng trưởng đầy thử thách mà Chính phủ đề ra, đồng thời gia tăng năng lực cạnh tranh toàn cầu của quốc gia.

“Chuyển dịch năng lượng là xu thế tất yếu, là giải pháp hữu hiệu nhất để giảm thiểu rủi ro từ biến đổi khí hậu, bảo vệ nền kinh tế và cộng đồng. Mỗi người dân, mỗi doanh nghiệp cần chủ động tìm hiểu và hành động ngay từ bây giờ, góp phần hiện thực hóa Quy hoạch điện VIII, đặc biệt trong bối cảnh cơ chế chính sách ngày càng thuận lợi, thị trường tín chỉ carbon đang mở rộng và công nghệ năng lượng sạch đã giảm giá mạnh”, TS. Ngô Đức Lâm nhấn mạnh.

Phương Thảo