Bài 1: Vì sao 'người thứ ba' bây giờ mới lên tiếng?

Sau tháng 3/1973, ông Lê Ánh vẫn là Ủy viên UBND Cách mạng huyện Triệu Phong (Quảng Trị), phụ trách lĩnh vực thông tin, văn hóa và giáo dục. Sau đó, ông được phân công làm Trưởng phòng Thông tin – Văn hóa huyện (mảng giáo dục được tách riêng nhưng ông Ánh vẫn là Ủy viên UBND Cách mạng huyện phụ trách lĩnh vực này).

Ông Phan Tư Kỳ (người ngoài cùng bên phải) trong buổi gặp gỡ nhà báo Chu Chí Thành, các ông Nguyễn Trọng Tạo, Bùi Trọng Nghĩa… vào năm 2018 tại Triệu Trạch. Ảnh Báo Tiền Phong

Từ năm 1976 đến năm 1991, ông Ánh trải qua nhiều vị trí công tác ở địa phương và nghỉ theo chế độ mất sức lao động năm 1991. Hiện nay, ông Ánh đang hưởng hai chế độ: người có công với cách mạng và người bị nhiễm chất độc da cam, với tổng số tiền trợ cấp hằng tháng 6,6 triệu đồng.

Năm 1979, ông kết hôn với bà Nguyễn Thị Phụng (sinh năm 1956 tại thôn Vân Hòa, xã Triệu Hòa cũ; nay là xã Triệu Bình, tỉnh Quảng Trị). Hiện nay, bà Phụng cùng ông Ánh sinh sống tại thôn Đồng Tâm 1, xã Triệu Cơ (trước đây là thôn Thâm Triều, xã Triệu Tài), tỉnh Quảng Trị. Bà Phụng từng tham gia du kích xã Triệu Hòa giai đoạn 1972–1975, làm công tác binh vận tại chốt. Sau ngày đất nước giải phóng, bà công tác đến năm 1990 thì cũng nghỉ theo chế độ mất sức lao động. Vợ chồng ông Ánh – bà Phụng có 5 người con: Lê Thị Ninh (SN 1981), Lê Thanh Vũ (SN 1983), Lê Thị Thanh Nhân (SN 1988), Lê Thanh Vĩnh (SN 1990) và Lê Thị Thanh Như (SN 1992).

Trở lại câu chuyện bức ảnh “Hai người lính”, ông Ánh cho biết khoảng năm 2015, ông tình cờ xem truyền hình thấy nhắc đến bức ảnh này và kể với các con rằng chính mình là người khoác vai người lính Sài Gòn trong ảnh, chụp vào cuối tháng 3/1973 tại một điểm bên ngoài, sát Nhà Hòa hợp của ta ở thôn Long Quang, xã Triệu Trạch. Khi ấy, các con không mấy chú ý, chỉ hỏi: “Sao ba không báo cho người ta biết?” (ý nói báo cho cơ quan chức năng), nhưng ông Ánh đáp: “Việc cũng lâu rồi, giờ chỉ lo làm ăn”.

Sau này, khi Đài Phát thanh – Truyền hình Quảng Trị tổ chức chương trình gặp mặt, giao lưu giữa ông Nguyễn Huy Tạo và ông Bùi Trọng Nghĩa nhân kỷ niệm 45 năm ngày ký Hiệp định Paris 1973, ông Ánh có xem chương trình. Lúc đó, ông cảm thấy rất ấm ức nhưng vẫn cố kìm nén. Biết được chuyện này, đồng thời đọc thấy trên một số trang cá nhân đăng tải lại thông tin, hai người con gái (thứ ba và út) của ông đã để lại bình luận cho biết người trong ảnh, về phía cách mạng chính là cha mình. Từ thông tin ấy, một phóng viên báo đã tìm đến gặp ông Ánh để tìm hiểu sự việc. Thế nhưng, dù ấm ức, ông vẫn tiếp tục im lặng, cho rằng: “Giờ đây, sự việc cả thế giới đều biết; nếu tôi đưa ý kiến thì báo và đài bị ảnh hưởng, ông Thành rồi ông Tạo cũng bị ảnh hưởng nên thôi”.

Tôi liền hỏi: “Vậy sao giờ bác mới có ý kiến?”. Ông Ánh trầm ngâm một lúc rồi thổ lộ: “Thực tế câu chuyện này khiến tôi nhiều đêm mất ngủ... Tôi ấm ức vì sau này, nhất là mỗi dịp kỷ niệm ký Hiệp định Paris hay dịp 30/4, thông tin về “Hai người lính” lại xuất hiện, trong khi ông Tạo không phải nhân vật trong ảnh, còn tôi thì vẫn im lặng ở đây. Đặc biệt, hôm 31/8/2025 vừa rồi, có một nhà văn ở Quảng Nam – theo tôi, người này không có mặt ở Triệu Trạch hôm đó – nhưng lại gắn điểm Triệu Trạch trên trang cá nhân, bên dưới là bức ảnh “Hai người lính” kèm bài viết như để khẳng định ông Nguyễn Huy Tạo chính là người ở phía lực lượng cách mạng trong ảnh. Điều đó khiến tôi càng thêm suy nghĩ và trở nên ấm ức hơn. Do đó, tôi quyết định lần này mình phải có trách nhiệm nói ra sự thật. Bên cạnh lá đơn trình bày, kiến nghị gửi Báo CAND, tôi còn gửi thêm đến 7 cơ quan liên quan”.

Ông Lê Ánh thắp hương tưởng nhớ, tri ân các anh hùng liệt sĩ tại Đài tưởng niệm chốt thép Long Quang.

“Liệu bác có phải cũng thiếu trách nhiệm khi biết sự việc mà không báo cho chính quyền, cơ quan chức năng, bởi đó mới là cách làm đúng đắn hơn là im lặng suốt một thời gian dài rồi cuối cùng cũng phản ứng? Hơn nữa, nếu thật sự sợ ảnh hưởng đến các đơn vị, cá nhân có liên quan như bác nói, thì vẫn có cách khác, chẳng hạn báo riêng cho ông Chu Chí Thành, tác giả trực tiếp của bức ảnh?” – phóng viên tiếp tục đặt câu hỏi.

Ông Ánh bỗng chùng giọng, trả lời: “Thực tế, tôi đã làm nhưng không kịp thời lắm. Buồn hơn, việc làm của tôi lại không được hồi âm. Cụ thể, khoảng năm 2021, khi biết sử dụng mạng xã hội, tôi đã viết khoảng 10 bài; trong hầu hết các bài, trực tiếp hoặc gián tiếp đều có đề cập đến “Hai người lính” hay những câu chuyện liên quan. Tuy nhiên, trang cá nhân của tôi chỉ có bạn bè quen biết, đa số lớn tuổi, theo dõi. Trong số họ có ông Trương Ngọc Ứng, nguyên Trưởng ban Tổ chức Tỉnh ủy Quảng Trị, và ông Phạm Đức Châu, nguyên Phó Bí thư Tỉnh ủy Quảng Trị góp ý rằng, nếu có sự việc đó thì nên báo cáo chính quyền, cơ quan chức năng để xử lý, đưa sự việc trở về với đúng lịch sử. Nhưng lòng tôi cứ lấn cấn như đã nói ở trên nên không dứt khoát. Sau đó, tôi cũng đã chọn cách báo cho ông Chu Chí Thành bằng việc gửi 5 bài viết, 1 tin nhắn và nhiều cuộc gọi nhưng không được ông Thành hồi âm”.

“Bác có thể cho phép cháu kiểm tra dữ liệu trên điện thoại của bác không?” – phóng viên đề nghị. Ông Ánh vui vẻ đáp: “Được mà, cháu cứ xem thoải mái; các bài viết, tin nhắn hay cuộc gọi bác đều chưa bao giờ tự xóa; trường hợp nếu có mất thì không phải do bác tự làm”. Qua kiểm tra, chúng tôi ghi nhận: Lúc 9h45 ngày 2/5/2021, trong mục Messenger của Facebook cá nhân ông Ánh có hiện tượng gửi tệp dữ liệu tới ông Chu Chí Thành nhưng không thấy nội dung (có thể bị sự cố truyền dữ liệu hoặc lý do khác). Tương tự, lúc 5h13 ngày 30/1/2023, ông Ánh gửi liền 3 tệp dữ liệu cho ông Thành; lúc 10h8 cùng ngày gửi thêm 1 tệp dữ liệu khác, nhưng tất cả đều có dấu hiệu tương tự. Tiếp đến, lúc 7h11 ngày 2/4/2023, ông Ánh thực hiện 4 cuộc gọi liên tiếp cho ông Thành qua Messenger nhưng không được trả lời. Vào lúc 12h17 ngày 15/5/2023, ông Ánh nhắn cho ông Thành qua Messenger với nội dung nguyên văn: “Gửi anh: Khi đêm tôi có xem chương trình thời sự 19h VTV1, thấy có đưa lại chuyện bức ảnh 2 người lính và anh có nói mấy ý. Nhân tôi đã gửi vào mesenge của anh 4 bài viết của tôi nói về chuyện bức ảnh anh chụp 1973 tại chốt Long Quang, anh xem và có ý kiến gì không cho tôi biết với. Chào và chúc SK anh”.

Lúc 13h35 cùng ngày, ông Chu Chí Thành trả lời tin nhắn của ông Ánh với nội dung nguyên văn: “Cảm ơn anh đã quan tâm đến những bức ảnh năm xưa của tôi. Xin thứ lỗi, tôi ít mở Facebook nên chưa đọc bài anh viết. Giờ tôi sẽ tìm và đọc. Rất hân hạnh được trao đổi với anh”. Tuy nhiên, sau đó dù ông Ánh nhiều lần gọi qua Messenger, ông Thành vẫn không nghe máy.

Phóng viên tiếp tục thắc mắc: “Ngày 27/4/2015, câu chuyện “Hai người lính” lần đầu tiên được đưa lên một tờ báo. Phóng viên báo này có tìm gặp ông Phan Tư Kỳ, thời điểm 1973 là Xã đội trưởng du kích Triệu Trạch. Theo lời ông Nguyễn Duy Chiến, người từng là Trung đội trưởng du kích xã Triệu Trạch năm 1973, thì ông Kỳ là người chỉ huy bảo vệ vòng trong, tức trực tiếp có mặt tại Nhà Hòa hợp ở Long Quang lúc đó. Vậy lẽ nào ông Kỳ không biết bác? Hoặc giả sử không biết bác thì sao lại không nắm được quy định lúc ấy bộ đội chính quy không được tham gia, trong khi sau này chính ông Kỳ lại góp phần tìm người trong ảnh theo hướng một bộ đội chính quy?”.

Ông Ánh cho biết: “Thời điểm 1973, khi về Long Quang, tôi có biết ông Phan Tư Kỳ, lúc ấy là Xã đội trưởng du kích Triệu Trạch, nhưng ông Kỳ không biết tôi. Khi xem bức ảnh 10 người chụp cùng buổi sáng hôm đó với bức “Hai người lính”, tôi có cảm giác người phía lực lượng cách mạng miền Nam – mặc áo bộ đội đóng thùng, đầu đội mũ cối, tay trái đeo đồng hồ và đặt lên vai người lính Thủy quân Lục chiến đứng cạnh bên chính là ông Kỳ. Như tôi đã nói với nhà báo, khi về đến Nhà Hòa hợp thì không khí rất căng thẳng, hai bên gặp nhau mà không biết xử lý ra sao – đó là thời điểm vô cùng nhạy cảm. Ông Kỳ tập trung làm nhiệm vụ của mình, tôi cũng vậy; xong việc thì quay lên ngay”.

“Có khi nào những người tìm hiểu sự việc chỉ đưa ông Kỳ xem bức “Hai người lính”, đồng thời mặc định nhân vật là bộ đội nên ông ấy không nghĩ tới sự kiện chụp ảnh cuối tháng 3 năm đó? Vì vậy, ông ấy đã theo hướng phóng viên, tìm các cựu chiến binh, đơn vị bộ đội. Và cũng bởi thế, sau này khi đoàn của ông Chu Chí Thành dẫn ông Nguyễn Huy Tạo và ông Bùi Trọng Nghĩa về gặp gỡ, ông Kỳ đinh ninh rằng họ đã tìm được đúng người?” – ông Ánh thắc mắc, rồi thoáng trầm ngâm: “Ông Phan Tư Kỳ đã qua đời cách đây vài năm, nên những thắc mắc này giờ gần như không còn cơ hội được giải đáp trọn vẹn”.

Bài tiếp theo: Lời kể từ nhân chứng mới

Thanh Bình