Bác sĩ trao 'chìa khóa' sinh tồn trong bão lũ

Trong những ngày mưa lũ vừa qua, nhiều người dân các tỉnh Nam Trung Bộ phải ngâm mình trong dòng nước lạnh buốt suốt nhiều giờ, thậm chí nhiều ngày, câu hỏi ám ảnh nhất mà cộng đồng đặt ra là: Điều gì xảy ra bên trong cơ thể con người khi phải vùng vẫy, chịu đựng và cố sống sót trong điều kiện khắc nghiệt đến như vậy?

Vì sao có người được cứu lên khỏi dòng nước chỉ vài phút trước đó vẫn không thể vượt qua cửa tử? Và vì sao người lớn tuổi dường như luôn là nhóm nguy cơ cao nhất?

PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng - Nguyên phó hiệu trưởng trường Đại học Y dược TP.HCM - Ảnh: NVCC

Để lý giải toàn diện những điều ấy, phóng viên Một Thế Giới đã có cuộc trò chuyện với PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng - nguyên Phó hiệu trưởng trường Đại học Y dược TP.HCM - một trong những chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực dịch tễ và y tế công cộng.

- Thưa bác sĩ, việc một người dân phải ngâm nước liên tục nhiều ngày trong mưa lũ sẽ gây ra những tổn thương sinh lý nghiêm trọng nào?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Việc một người dân phải ngâm mình trong nước liên tục nhiều ngày trong mưa lũ sẽ gây ra những tổn thương sinh lý nghiêm trọng, được phân loại chủ yếu theo nguy cơ do lạnh và nguy cơ do nhiễm bẩn.

Tổn thương sinh lý do lạnh, gây nên hạ thân nhiệt và tổn thương mô, là những tổn thương xảy ra nhanh chóng và đe dọa tính mạng nhất. Cụ thể, hạ thân nhiệt (Hypothermia) xảy ra vì việc ngâm trong nước (thường lạnh hơn nhiệt độ cơ thể) khiến cơ thể mất nhiệt nhanh hơn nhiều so với trong không khí. Ban đầu cơ thể đối phó bằng cách co mạch, tăng nhịp tim cùng với tăng nhịp thở.

Tuy nhiên, tăng nhịp thở này có thể gây co thắt phế quản, ho tăng tiết đàm và làm nặng hơn các bệnh hô hấp sẵn có như hen, COPD (bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính). Sau đó, hệ tuần hoàn sẽ có phản ứng suy giảm và giãn mạch, giảm nhịp tim và cung lượng tim cùng với nhịp thở chậm và nông.

Nhiệt độ cốt lõi giảm sâu, dưới 28 độ C dễ gây rối loạn nhịp tim nguy hiểm dẫn đến ngừng tim đột ngột. Do sự suy giảm của hệ tuần hoàn và hô hấp, não bị thiếu oxy và có thể do hạ đường huyết dẫn đến hôn mê, mất ý thức.

Vì vậy, ngâm mình trong nước liên tục, đặc biệt là nước lạnh, sẽ dẫn đến suy đa cơ quan và nếu không được cứu giúp và điều trị kịp thời có thể dẫn đến nguy cơ tử vong. Ngoài ra, các ngón tay, bàn tay, ngón chân, bàn chân tiếp xúc với nước lạnh có thể gây tổn thương mạch máu và thần kinh nghiêm trọng, dẫn đến hoại tử và cần phải cắt cụt nếu không được điều trị kịp thời.

Bên cạnh đó là tổn thương sinh lý do nhiễm bẩn. Nước lũ là môi trường lý tưởng cho mầm bệnh phát triển và lây lan. Mầm bệnh có thể xâm nhập qua da gây bệnh xoắn khuẩn vàng da hay bệnh Whitmore, hoặc xâm nhập qua đường tiêu hóa gây bệnh tiêu chảy cấp, tả, lỵ, thương hàn, viêm gan A.

- Trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt như mưa lũ ở các tỉnh Nam Trung Bộ hiện nay, yếu tố nào khiến người già yếu và người có bệnh nền dễ rơi vào tình trạng nguy hiểm?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Người già yếu và người có nhiều bệnh nền đặc biệt dễ bị rối loạn sinh lý nghiêm trọng do ảnh hưởng của lạnh. Lý do chính là sự suy giảm cơ chế điều hòa thân nhiệt và chức năng dự trữ tim mạch của họ.

Thứ nhất, cơ chế điều hòa thân nhiệt của người lớn tuổi bị suy giảm rõ rệt. Khả năng co mạch máu ngoại vi để giữ nhiệt bị yếu đi, khiến cơ thể mất nhiệt nhanh hơn qua da và dễ dàng dẫn đến hạ thân nhiệt. Người lớn tuổi thường cũng có ít lớp mỡ dưới da và khối lượng cơ bắp giảm, làm giảm khả năng cách nhiệt tự nhiên và khả năng sinh nhiệt qua quá trình run rẩy.

Thứ hai, gánh nặng tim mạch quá mức là nguy cơ lớn. Phản xạ co mạch ngoại vi ban đầu do lạnh làm tăng áp lực máu và tăng gánh nặng cho tim. Với người có tiền sử tăng huyết áp hoặc bệnh động mạch vành, sự tăng gánh này dễ dàng gây ra cơn đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim hoặc suy tim cấp.

Khi hạ thân nhiệt kéo dài, cơ tim trở nên nhạy cảm hơn, dễ kích hoạt các rối loạn nhịp tim nguy hiểm như rung nhĩ hoặc rung thất, dẫn đến ngừng tim đột ngột. Thêm vào đó, lạnh có thể gây tăng tiểu tiện (diuresis do lạnh), dẫn đến mất nước và làm nặng thêm tình trạng giảm tưới máu cho các cơ quan vốn đã bị suy yếu.

Tóm lại, lạnh tác động như một yếu tố gây stress cấp tính lên cơ thể người già, làm tê liệt khả năng chống đỡ tự nhiên, và trực tiếp gây ra các biến cố tim mạch và nhiễm trùng trên nền tảng cơ quan đã suy yếu sẵn.

Nhiều ngày qua, người dân trong vùng lũ lụt ở tỉnh Khánh Hòa phải liên tục lội trong nước lũ - Ảnh: Internet

- Bác sĩ có thể giải thích rõ hơn về phản ứng của hệ tuần hoàn và hô hấp khi cơ thể phải chịu lạnh kéo dài và ẩm liên tục?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Việc cơ thể phải chịu lạnh kéo dài và ẩm ướt liên tục gây ra hội chứng hạ thân nhiệt và kích hoạt các phản ứng sinh lý nghiêm trọng nhằm cố gắng bảo tồn nhiệt độ cốt lõi.

Đối với hệ tuần hoàn (tim mạch): Phản ứng diễn ra theo hai giai đoạn. Giai đoạn đầu tiên là bù trừ (hạ thân nhiệt nhẹ), cơ thể thực hiện co mạch ngoại vi để hạn chế mất nhiệt, chuyển máu về các cơ quan trung tâm, điều này làm tăng huyết áp và tăng gánh nặng cho tim. Tim đập nhanh và mạnh hơn, làm tăng nhịp tim và cung lượng tim để tạo nhiệt.

Tuy nhiên, khi nhiệt độ cốt lõi giảm sâu, chuyển sang giai đoạn suy giảm (hạ thân nhiệt trung bình đến nặng), hoạt động điện tim bị rối loạn, dẫn đến giảm nhịp tim và cung lượng tim giảm mạnh. Lúc này, nguy cơ cao xảy ra các rối loạn nhịp tim đe dọa tính mạng như rung thất hoặc ngừng tim đột ngột. Máu cũng trở nên đặc hơn do Tăng độ nhớt, tăng nguy cơ hình thành cục máu đông.

Đối với hệ hô hấp: Cũng có hai giai đoạn tương ứng. Ban đầu, tiếp xúc đột ngột với lạnh kích hoạt phản xạ Tăng nhịp thở và co thắt phế quản. Tuy nhiên, khi hạ thân nhiệt trở nên nặng, tốc độ chuyển hóa chung giảm, dẫn đến giảm nhu cầu oxy.

Hệ hô hấp sẽ thở chậm và nông, gây thiếu oxy máu và tăng CO2 (suy hô hấp). Lạnh và ẩm cũng làm giảm hiệu quả của lông chuyển, làm suy yếu hàng rào bảo vệ và tạo điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn xâm nhập gây viêm phổi.

Tóm lại, cơ thể ban đầu cố gắng bù trừ bằng cách tăng gánh nặng lên tim và co mạch, nhưng khi lạnh vượt quá khả năng chịu đựng, cả hai hệ thống đều suy yếu dần, dẫn đến suy tuần hoàn và suy hô hấp.

- Những biến chứng nguy hiểm nào có thể xảy ra khi thân nhiệt giảm sâu (hạ thân nhiệt) trong môi trường nước lạnh, thưa bác sĩ?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Khi thân nhiệt giảm sâu, những biến chứng nguy hiểm nhất xảy ra ở hệ thống tim mạch và thần kinh trung ương, đe dọa trực tiếp đến tính mạng.

Biến chứng tim mạch là nguyên nhân tử vong hàng đầu. Nguy hiểm nhất là rối loạn nhịp tim, có thể nhanh chóng chuyển từ nhịp tim chậm sang rung thất hoặc ngừng tim. Lạnh còn làm giảm khả năng co bóp của cơ tim, gây giảm cung lượng tim và sốc giảm tưới máu. Máu đặc do tăng độ nhớt cũng làm tăng nguy cơ hình thành cục máu đông, dẫn đến nhồi máu cơ tim hoặc đột quỵ.

Về thần kinh và hô hấp, hạ thân nhiệt làm chậm hoạt động chuyển hóa của não, khiến bệnh nhân bị rối loạn ý thức và hôn mê. Hệ hô hấp chậm lại, gây giảm hô hấp và thiếu oxy máu. Ngoài ra còn có thể xảy ra phù phổi không do tim.

Về chuyển hóa và thận, lạnh làm giảm hiệu quả của các yếu tố đông máu, gây rối loạn đông máu và tăng nguy cơ xuất huyết. Tình trạng giảm tưới máu và tiêu cơ vân có thể dẫn đến suy thận cấp.

- Có phương pháp nào để cải thiện khả năng sống sót của những người bị kẹt trong nước nhiều ngày, nhất là người lớn tuổi hay hầu hết tiên lượng đều rất nặng?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Tiên lượng đối với người lớn tuổi trong tình trạng này là rất nặng, nhưng việc bảo tồn nhiệt là yếu tố then chốt để kéo dài thời gian sống sót.

Trước khi được cứu hộ: Người dân cần ưu tiên tìm nơi trú ẩn ở chỗ ấm áp, khô ráo ngay từ đầu. Khi đã bị kẹt, cần giảm tiếp xúc trực tiếp với nước bằng cách bám giữ trên các vật nổi hoặc cây cối. Nếu có thể, cần cởi bỏ đồ ướt và thay bằng vật liệu khô ráo để tạo lớp cách nhiệt, đặc biệt che chắn vùng đầu, cổ, nách, bẹn.

Nếu ở dưới nước một mình, tư thế tốt nhất để hạn chế mất nhiệt là giữ tư thế cuộn tròn (HELP), co đầu gối về phía ngực và vòng tay ôm lấy đầu gối. Nếu có vài người, túm lại với nhau (Huddle) là phương pháp tốt nhất để giảm tốc độ mất nhiệt của cơ thể và kéo dài thời gian sống sót. Điều quan trọng là phải giữ bình tĩnh và hạn chế cử động mạnh để tiết kiệm năng lượng. Nếu có điều kiện, nên cho uống nước ấm hoặc các dung dịch bù điện giải, cháo nóng.

Sau khi được giải cứu: Ở giai đoạn sơ cứu, cần làm ấm nhẹ nhàng: Thay quần áo khô, đắp chăn ấm. Tuyệt đối xử lý nhẹ nhàng khi di chuyển và làm ấm (không xoa bóp, không dùng nước quá nóng), vì kích thích đột ngột có thể gây giải phóng máu lạnh về tim, dẫn đến rung thất và ngừng tim.

Ở bệnh viện, người bị hạ thân nhiệt sẽ được sử dụng các biện pháp làm ấm chủ động, điều trị suy đa tạng, kiểm soát các bệnh nền và các bệnh lý hiện có và có thể sử dụng kháng sinh để phòng hay điều trị các bệnh lý truyền nhiễm.

- Điều gì khiến một số người dù được tiếp cận y tế kịp thời vẫn không qua khỏi sau khi chịu ngâm nước quá lâu, thưa bác sĩ?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Nếu bệnh nhân ở trong nước quá lâu, khi bệnh nhân đã bị suy hô hấp, rối loạn nhịp tim và thiếu oxy não trầm trọng gây tổn thương não và suy đa cơ quan không hồi phục thì dù được tiếp cận y tế bệnh nhân vẫn khó qua khỏi.

Tổn thương đã trở nên quá nặng, vượt quá khả năng phục hồi của cơ thể và y học. Ngoài ra, việc sơ cứu đúng đắn và tiếp cận đầy đủ với phương tiện y tế cần thiết cũng rất quan trọng đối với khả năng sống sót của bệnh nhân.

- Cuối cùng, bác sĩ có khuyến cáo gì cho cộng đồng để hạn chế nguy cơ tử vong trong các tình huống người dân bị mắc kẹt do ngập lụt hoặc thiên tai tương tự?

- PGS-TS-BS Đỗ Văn Dũng: Để hạn chế nguy cơ tử vong, khuyến cáo cốt lõi là các biện pháp phòng ngừa và bảo tồn nhiệt. Cộng đồng nên ưu tiên tìm nơi trú ẩn ấm áp, khô ráo cho người lớn tuổi và các nhóm dễ bị tổn thương trước khi lũ lụt xảy ra.

Khi đã bị phơi nhiễm trong nước, phải thực hiện các biện pháp giảm tiếp xúc với nước, cởi bỏ đồ ướt, và giữ tư thế cuộn tròn hoặc túm lại với nhau nếu có nhiều người để tối đa hóa khả năng sống sót trong khi chờ cứu hộ. Cần lưu ý đặc biệt về việc sơ cứu đúng cách, làm ấm nhẹ nhàng để tránh gây ra ngừng tim do kích thích đột ngột.

Xin cảm ơn ông về cuộc trao đổi bổ ích này!

Hồ Quang (thực hiện)