Bắc Kinh đối mặt với áp lực ô nhiễm không khí trầm trọng

Thành phố chìm trong bụi mịn - hệ quả của tăng trưởng nóng

Với diện tích hơn 16.400 km2 và tốc độ phát triển kinh tế - đô thị hóa bùng nổ từ thập niên 1980, Bắc Kinh sớm đối mặt với áp lực ô nhiễm tương tự các siêu đô thị từng bước vào kỷ nguyên công nghiệp lớn trên thế giới như London, Los Angeles hay Tokyo. Song mức độ nghiêm trọng ở Bắc Kinh lại vượt xa nhiều trường hợp trên thế giới. Ngay từ cuối những năm 1970, giới chức Trung Quốc đã bắt đầu tính đến việc kiểm soát ô nhiễm, song tư duy “xử lý cuối đường ống”, tức khắc phục sau khi chất thải đã phát sinh, nhưng không thể theo kịp tốc độ phát thải tăng chóng mặt. Sang thập niên 1990, thành phố chứng kiến làn sóng công nghiệp mở rộng, dân số tăng mạnh và mức sử dụng than đá lên tới hàng chục triệu tấn mỗi năm.

Bầu trời Thủ đô Bắc Kinh (Trung Quốc) từng chìm trong bụi mịn ô nhiễm nghiêm trọng vào năm 2013

Điểm bùng phát đến khi lượng ô tô cá nhân gia tăng đột biến. Chỉ trong vài năm cuối thế kỷ 20, Bắc Kinh đã có hơn một triệu xe lưu thông. Khí thải từ giao thông kết hợp với đốt than và sản xuất công nghiệp tạo ra “hỗn hợp” ô nhiễm cực kỳ độc hại. Nghiên cứu của Đại học Thanh Hoa năm 2000 chỉ ra rằng xe cơ giới là nguồn phát thải CO và NO₂ lớn nhất ở khu vực nội đô. Đến năm 1998, không khí Bắc Kinh tệ đến mức từ vài trăm mét, người ta không còn nhìn thấy những tòa nhà cao tầng. Bụi mịn bám đầy khắp bề mặt, từ lan can, cửa kính cho đến phổi của hơn 20 triệu cư dân. Bệnh viện chật kín trẻ em bị viêm đường hô hấp, đường phố phủ sương mù xám dày đặc như khói cháy.

Dù thành phố giảm tỷ lệ sử dụng than từ 54% xuống 25% trong giai đoạn 1998-2012, ô nhiễm vẫn không thuyên giảm. Đỉnh điểm khủng hoảng xảy ra vào đầu năm 2013 khi nồng độ bụi mịn PM2.5 trung bình lên tới 85-90 µg/m3, gấp 17 lần khuyến nghị của Tổ chức Y tế thế giới (WHO). Có thời điểm, chỉ số PM2.5 vượt 900 µg/m3, mức được mô tả là “chưa từng có trong y văn”, khiến truyền thông quốc tế gọi Bắc Kinh là “tận thế không khí”.

Khói bụi khiến các trường học đóng cửa, các cuộc thi marathon phải cho vận động viên đeo khẩu trang, và người dân khi bước xuống máy bay chỉ nhìn thấy một biển mù xám đục. Khủng hoảng 2013 đã trở thành bước ngoặt lớn, khiến lãnh đạo Trung Quốc phải chuyển hướng chiến lược, rời bỏ mô hình “tăng trưởng bằng mọi giá”, chuyển sang hướng phát triển coi trọng chất lượng môi trường.

Bầu trời Bắc Kinh đã trở nên trong xanh sau nhiều năm chiến đấu để “giải cứu” khỏi ô nhiễm không khí

Cuộc chiến chống ô nhiễm: chuyển đổi toàn hệ thống

Năm 2013, ngay sau khi Tổng Bí thư, Chủ tịch Tập Cận Bình nhậm chức, Trung Quốc phát động cuộc chiến chống ô nhiễm quy mô toàn quốc, trong đó Bắc Kinh là “mặt trận chính”. Thành phố bắt đầu triển khai Kế hoạch hành động Không khí sạch 2013-2017, đồng bộ với Kế hoạch Hành động kiểm soát và mgăn chặn ô nhiễm không khí (APPCAP) của chính phủ trung ương. Đây được xem là chiến dịch môi trường tham vọng nhất trong lịch sử Trung Quốc, huy động gần như toàn bộ bộ máy quản lý.

Chiến dịch của Bắc Kinh tập trung vào 4 trụ cột then chốt. Thứ nhất, cắt giảm đốt than, ưu tiên số một. Đốt than cho sưởi ấm mùa đông là nguồn phát thải bụi mịn lớn nhất. Giải pháp đòi hỏi sự can thiệp sâu rộng vào đời sống cư dân: khảo sát từng hộ, cải tạo đường điện, thay lò hơi cũ, trợ giá cho người dân chuyển sang dùng điện hoặc khí đốt. Thứ hai, siết chặt công nghiệp, đóng cửa hàng loạt nhà máy gây ô nhiễm. Hơn 1.000 cơ sở sản xuất không đạt chuẩn môi trường bị buộc phải đóng cửa hoặc di dời khỏi Bắc Kinh. Các nhà máy thép, xi măng, hóa chất trong khu vực bị áp tiêu chuẩn khí thải ở mức khắt khe nhất nước.

Thứ ba, kiểm soát khí thải giao thông - từ khu phát thải thấp đến điện hóa. Bắc Kinh áp dụng Khu Phát thải Thấp (LEZ), hạn chế xe cũ vào nội đô và buộc các phương tiện phải đạt tiêu chuẩn khí thải ngày càng nghiêm ngặt. Từ 2011, thành phố trợ giá taxi, xe buýt, xe tải nhẹ chuyển sang điện. Đến 2017, Bắc Kinh tuyên bố mục tiêu điện hóa toàn bộ taxi. Thứ tư, hạn chế bụi phát tán từ công trường tới giao thông liên tỉnh. Bắc Kinh siết quản lý bụi công trường, phủ bạt xe tải, kiểm soát bụi đường, nâng cấp tiêu chuẩn vận chuyển hàng hóa, thậm chí điều tiết hoạt động của xe tải từ các tỉnh lân cận. Cùng lúc, thành phố xây dựng mạng lưới giám sát bụi mịn dày đặc với 1.000 cảm biến, ứng dụng radar laser và vệ tinh để theo dõi ô nhiễm theo thời gian thực, điều mà ít thành phố trên thế giới từng làm.

Chiến dịch 2013-2017 đã tiêu tốn khoảng 161,5 tỷ USD, nhưng đem lại kết quả mang tính bước ngoặt. Trong đó, bụi mịn PM2.5 giảm nhanh ở mức “thế giới hiếm thấy”: Năm 2013 là 89,5 µg/m3, năm 2017 còn 58 µg/m3; năm 2021là 33 µg/m3… năm 2024 xuống 30,5 µg/m3’ và 10 tháng đầu 2025 giảm còn 25,6 µg/m3 (giảm thêm 16,6%). Giáo sư Michael Greenstone (Đại học Chicago, Mỹ) nhận xét: “Trung Quốc đạt tốc độ cải thiện chất lượng không khí mà nhiều quốc gia từng nghĩ là không thể.”Khi ô nhiễm giảm xuống, số ngày không khí tốt tăng mạnh, từ 176 ngày năm 2013 lên 290 ngày năm 2024, tăng 114 ngày. Số ngày ô nhiễm nặng giảm 96,6%, từ 58 xuống chỉ còn 2 ngày.

Theo Viện Chính sách Năng lượng EPIC, giảm bụi mịn PM2.5 đã giúp tuổi thọ trung bình của người dân Bắc Kinh tăng đáng kể, một minh chứng rõ rệt nhất cho hiệu quả chính sách. Thành công của thành phố Bắc Kinh không phải là “phép màu” mà là kết quả của 3 yếu tố cốt lõi. Thứ nhất, sự can thiệp mạnh của nhà nước, kể cả biện pháp gây tốn kém. Bắc Kinh sẵn sàng chi hàng chục tỷ USD để chuyển đổi hệ thống sưởi, đóng cửa nhà máy, hỗ trợ doanh nghiệp và người dân. Thứ hai, chính sách đồng bộ ở cấp vùng. Không thể “làm sạch” bầu trời Bắc Kinh mà để Hà Bắc tiếp tục đốt than hoặc xả công nghiệp. Chiến dịch liên kết vùng đã giúp giảm 25% ô nhiễm toàn khu vực Bắc Kinh - Thiên Tân - Hà Bắc.

Thứ ba, kết hợp biện pháp hành chính - kinh tế - công nghệ. Về hành chính, chính quyền giới hạn xe xăng, đóng cửa nhà máy gây ô nhiễm. Về kinh tế, chính quyền tiến hành trợ giá, ưu đãi thuế, tín chỉ kép cho những dự án công nghiệp xanh, sạch. Về công nghệ, chính phủ tiến hành dùng vệ tinh giám sát ô nhiễm không khí, cảm biến bụi mịn PM2.5, thúc đẩy phát triển xe điện, lưới điện thông minh. Đó là những biện pháp đồng bộ để xử lý một vấn đề mang tính hệ thống như ô nhiễm không khí ở một siêu đô thị như Bắc Kinh.

Hơn chục năm trước, bụi mịn là “ác mộng” với người dân ở Thủ đô Bắc Kinh của Trung Quốc. Nhưng hôm nay, thành phố đã biến mục tiêu “bầu trời xanh” thành một phần bình thường mới. Dù vẫn còn cách khá xa tiêu chuẩn khuyến nghị của WHO, song thành phố Bắc Kinh đã chứng minh một điều quan trọng là nếu quyết liệt và giải pháp đúng thì sự thay đổi là khả thi, ngay cả với một siêu đô thị ô nhiễm hàng đầu thế giới.

Hành trình “giải cứu” bầu trời Bắc Kinh ở cảnh ô nhiễm không khí nặng nề không chỉ giúp hàng triệu người dân hít thở bầu không khí sạch hơn mà còn trở thành một trong những thí dụ điển hình về cách một quốc gia đang phát triển có thể đối mặt và xử lý bài toán ô nhiễm. Đây cũng là vấn đề mà nhiều quốc gia trong tiến trình phát triển ở nhiều quốc gia trên thế giới hiện đang phải đối mặt.