Ba thập kỷ tham gia và làm thay đổi ASEAN

ASEAN được thành lập vào năm 1967 với 5 thành viên sáng lập là Thái Lan, Singapore, Malaysia, Indonesia và Philippines. Năm 1984, ASEAN có thêm thành viên thứ 6 là Brunei. Bối cảnh lịch sử sự ra đời của ASEAN và quan điểm, chính sách của ASEAN đối với Việt Nam trong khoảng hơn 20 năm kể từ khi ASEAN được thành lập cho thấy sự tham gia của Việt Nam vào ASEAN cách đây 30 năm mang ý nghĩa chiến lược sâu sắc đối với chính sách đối ngoại và vị thế quốc tế của đất nước ta, đồng thời là bước ngoặt quyết định nhất đối với ASEAN trong lịch sử đến nay của hiệp hội khu vực này.

Năm 1995 là một trong những năm vàng son của đối ngoại Việt Nam. Ngày 11-7-1995, Việt Nam và Mỹ thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức và chỉ 6 ngày sau đó, Việt Nam và Liên minh châu Âu (EU) ký kết Hiệp định khung về hợp tác. Những thành quả của công cuộc Đổi mới về phát triển kinh tế - xã hội đất nước và về đối ngoại đã làm thay đổi căn bản đất nước, tạo dựng tiền đề thuận lợi để Việt Nam ghi dấu nhiều thành tựu đối ngoại trong năm 1995.

Vì thế, việc Việt Nam gia nhập ASEAN và ASEAN chào đón Việt Nam là bước đi tất yếu, phù hợp với xu thế thời đại. Gần 10 năm từ sau khi thực hiện công cuộc Đổi mới, Việt Nam đã hội tụ được đầy đủ điều kiện cần thiết và tiền đề thuận lợi để có thể bắt đầu những bước đi đầu tiên trên con đường hội nhập khu vực và quốc tế, mà ASEAN là điểm đến đầu tiên. ASEAN khi ấy phải gỡ bỏ những rào cản về chính trị và ý thức hệ tự đặt ra lâu nay để mở cửa đón chào Việt Nam.

Cách đây ba thập kỷ, tham gia ASEAN là quyết sách đối ngoại đúng đắn như thế nào đối với Việt Nam thì việc mở cửa hiệp hội để đón chào Việt Nam cũng là quyết sách đúng đắn như thế đối với ASEAN và còn thể hiện tầm nhìn thức thời của ASEAN. Những dấu mốc hội nhập khu vực và hội nhập quốc tế tiếp theo là Việt Nam tham gia Diễn đàn hợp tác Á - Âu (ASEM) vào năm 1996; tham gia Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) vào năm 1998 và Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) vào năm 2007. Hội nhập quốc tế phát huy cao độ tác dụng của một định hướng trọng tâm trong đường lối, chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước ta.

Định vị chính xác quốc gia trong thế giới hiện đại là một trong những bảo đảm cho thành công của chính sách đối ngoại. Về địa lý, Việt Nam ở khu vực Đông Nam Á. Đây là một bộ phận của khu vực châu Á - Thái Bình Dương và khu vực châu Á - Thái Bình Dương là một phần của khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương là một phần của thế giới.

Hội nhập khu vực trong bản chất là hội nhập quốc tế đối với các quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới, chỉ bị bó hẹp và giới hạn về phạm vi. Cho nên chỉ khi hội nhập khu vực vững chắc và thật sự thành công thì mới có thể hội nhập quốc tế thuận lợi và thành công trong những phạm vi rộng lớn hơn. Đồng thời, hội nhập quốc tế thành công ở những phạm vi rộng lớn hơn thúc đẩy hội nhập khu vực sâu rộng hơn và thành công hơn. Sự tham gia vào ASEAN trong 30 năm qua đúng như thế đối với Việt Nam. Việc gia nhập ASEAN năm 1995 là một dấu mốc rất quan trọng đối với Việt Nam nói chung và đối với công tác đối ngoại của Việt Nam nói riêng.

Sự tham gia vào ASEAN trước hết giúp Việt Nam kiến tạo môi trường hòa bình và ổn định về chính trị an ninh, đối ngoại, kinh tế ở khu vực Đông Nam Á; từ đó hỗ trợ cho việc tiếp tục công cuộc Đổi mới, phát triển kinh tế - xã hội đất nước. ASEAN là không gian mới cho quan hệ hợp tác kinh tế, trao đổi thương mại và hoạt động đầu tư giữa Việt Nam với các đối tác ở trong cũng như ngoài khu vực Đông Nam Á. An ninh riêng của các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á gắn liền với an ninh chung của cả khu vực. Vì thế, ASEAN là khuôn khổ diễn đàn rất thích hợp và hữu dụng để các quốc gia thành viên đề cập đến những thách thức an ninh riêng và chung, đồng thời hợp tác giúp vượt qua thách thức an ninh riêng cũng như thách thức an ninh chung.

Sự tham gia của chúng ta vào ASEAN rất giá trị, hữu ích và điều này cũng tương tự như vậy đối với chính ASEAN. Sẽ không có gì là quá lời khi cho rằng ASEAN được như ngày nay cũng có phần đóng góp rất quan trọng của Việt Nam.

Việt Nam đã rất tích cực và chủ động trong việc thúc đẩy ASEAN kết nạp Lào, Campuchia và Myanmar cũng như tới đây sẽ kết nạp Timor-Leste, giúp cho ASEAN trở nên đúng với tên gọi là Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, một liên kết của tất cả các quốc gia Đông Nam Á, chứ không phải chỉ là một liên kết trong khu vực Đông Nam Á. Vai trò chủ động và tích cực của Việt Nam trong ASEAN, những đóng góp và sáng kiến của Việt Nam cho ASEAN đã giúp Việt Nam vừa tham gia sâu rộng ASEAN vừa làm thay đổi cơ bản ASEAN.

Sau 30 năm tham gia ASEAN, Việt Nam đã gây dựng được vị thế, vai trò và ảnh hưởng xứng đáng trong hiệp hội này. Việt Nam đã chứng tỏ không chỉ là một thành viên có trách nhiệm của ASEAN và luôn vì sự phát triển chung của hiệp hội mà còn tham gia tích cực và hiệu quả vào việc cùng định hướng và dẫn dắt ASEAN phát triển cũng như ứng phó với mọi thách thức, giải quyết mọi vấn đề đặt ra. Vị thế, vai trò và ảnh hưởng này không phải thành viên nào của ASEAN hiện tại cũng có thể có được.

Trong thời gian 30 năm qua, không phải Việt Nam không gặp khó khăn và trở ngại trong công cuộc phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế, khi khu vực và thế giới biến động mạnh mẽ và đầy bất ngờ, nhưng Việt Nam luôn thuộc về số ít thành viên ASEAN duy trì được an ninh và ổn định, kiến tạo nên phát triển kinh tế - xã hội năng động và bền vững.

2. Sau 30 năm Việt Nam tham gia ASEAN có thể khái quát được nhiều bài học kinh nghiệm đối ngoại giá trị cho Việt Nam. Điều đó đặc biệt hữu ích cho Việt Nam khi vấn đề đặt ra bây giờ là phải hội nhập quốc tế như thế nào, đưa các mối quan hệ đối ngoại đi vào chiều sâu ra sao để đối ngoại có thể đóng góp được nhiều nhất và phục vụ đạt hiệu quả cao nhất cho công cuộc kiến tạo kỷ nguyên vươn mình, phát triển thịnh vượng của đất nước và dân tộc.

Bài học kinh nghiệm trước hết là chuyển hóa lượng thành chất để tạo nên đột phá chiến lược về đối ngoại vào đúng thời điểm và nhằm trúng đối tác. Cụ thể ở đây là phát huy cao độ hiệu ứng tích cực thành tựu của công cuộc Đổi mới, của tiến trình bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Mỹ và thiết lập mối quan hệ đối tác với EU để vận hành tiến trình tham gia ASEAN đưa đến kết quả là gia nhập ASEAN vào năm 1995. Biết mình, biết người và biết thời thế để tạo nên cơ hội gây dựng những bước chuyển mang tính chất và dấu mốc của bước ngoặt quyết định về đối ngoại.

Bài học kinh nghiệm giá trị tiếp theo là luôn làm chủ toàn bộ tiến trình hội nhập khu vực và hội nhập quốc tế. Cụ thể ở đây là có định hướng rõ ràng và lộ trình cụ thể, trong vận hành tiến trình hội nhập khu vực và quốc tế luôn kiểm soát và quản lý được tiến trình; đi từng bước vững chắc và thật sự thiết thực từ thấp đến cao, từ trong khuôn khổ hẹp đến vươn ra phạm vi rộng lớn hơn. Chỉ như thế thì hội nhập quốc tế trong kỷ nguyên phát triển thịnh vượng của đất nước mới có thể hoàn thành được hai sứ mệnh chủ chốt của nó: Vừa là một định hướng trung tâm của đường lối, chính sách đối ngoại, vừa là một công cụ và phương cách đắc dụng để triển khai thực hiện đường lối, chính sách đối ngoại.

Bài học kinh nghiệm giá trị tiếp theo sau 30 năm tham gia ASEAN cho đối ngoại của Việt Nam là kết hợp hài hòa giữa tranh thủ, khai thác những cái lợi mà hội nhập khu vực và hội nhập quốc tế đưa lại cho Việt Nam với chủ động thúc đẩy xu thế hội nhập khu vực, hội nhập quốc tế ở khu vực và trên thế giới. Cụ thể với ASEAN là khai thác những cái lợi cho đất nước từ sự tham gia vào ASEAN, đồng thời đóng góp thúc đẩy ASEAN phát triển, không để Việt Nam trở thành vấn đề khó xử đối với ASEAN nhưng đồng thời không để ASEAN trở thành vấn đề khó xử đối với Việt Nam. Hội nhập quốc tế và hội nhập khu vực của Việt Nam sẽ thuận lợi và thành công khi Việt Nam vừa thể hiện là thành viên có trách nhiệm của thế giới và của các tổ chức đa phương mà Việt Nam tham gia, vừa được thế giới và các tổ chức này xác nhận và tin tưởng là thành viên có trách nhiệm.

So với thời điểm năm 1995, ASEAN hiện tại đã tiến rất xa trên con đường phát triển và nâng cao được vị thế, vai trò và ảnh hưởng trong môi trường chính trị thế giới, đặc biệt ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Nhưng ASEAN hiện phải trực diện không ít khó khăn và thách thức nội sinh bên trong hiệp hội và đến từ bên ngoài hiệp hội. Sau 30 năm tham gia ASEAN, Việt Nam bây giờ có đủ thế và lực, uy tín và ảnh hưởng để góp phần xứng đáng giúp ASEAN ứng phó thành công với những thách thức này, vượt qua được những khó khăn ấy.

Đại sứ Trần Đức Mậu