ASEAN 2025: Nâng tầm vai trò, tăng sức hấp dẫn

Ngày 28-10, Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 và các hội nghị cấp cao liên quan tại Kuala Lumpur (Malaysia) đã khép lại, kết thúc chuỗi sự kiện kéo dài 3 ngày với nhiều diễn biến quan trọng và có ý nghĩa lớn.

Để hiểu rõ hơn tầm vóc và vai trò của ASEAN sau loạt diễn biến quanh hội nghị năm nay, báo Pháp luật TP.HCM đã có cuộc trao đổi với TS. Trần Thanh Huyền - Giảng viên Khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, trường ĐH Tôn Đức Thắng. TS. Trần Thanh Huyền hiện cũng là Chuyên gia nghiên cứu thuộc Chương trình Naveen Jindal Young Global Research Fellowship (2025-2026) tại ĐH O.P. Jindal Global University (Ấn Độ).

Lãnh đạo 11 nước ASEAN cùng khách mời quốc tế chụp ảnh lưu niệm tại phiên khai mạc Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 và các hội nghị cấp cao liên quan tại Kuala Lumpur (Malaysia) ngày 26-10. Ảnh: ASEAN

3 yếu tố cốt lõi nâng tầm ASEAN

. Phóng viên: Trong bối cảnh thế giới có nhiều biến động, xin chuyên gia phân tích rõ hơn về cách ASEAN đã khẳng định thành công vai trò trung tâm của mình, là hạt nhân thúc đẩy đối thoại, hòa bình và hợp tác tại khu vực?

TS. Trần Thanh Huyền

+ TS. Trần Thanh Huyền: Theo quan sát của tôi, ASEAN đang hướng tới xây dựng một Cộng đồng tự cường, năng động, đổi mới và lấy người dân làm trung tâm, phù hợp với chủ đề năm Chủ tịch ASEAN 2025 là “Tăng trưởng bao trùm và bền vững”.

Vai trò trung tâm của ASEAN thể hiện rõ qua ba tầng năng lực: triệu tập (Convene), chuẩn tắc hóa (Codify) và gắn kết (Cohere) - tạm gọi là khung “3C”, phản ánh quá trình ASEAN chuyển từ đối thoại thành chuẩn mực, rồi từ chuẩn mực thành kết quả gắn kết thực tế.

Thứ nhất, về năng lực triệu tập, ASEAN duy trì không gian đối thoại do mình dẫn dắt thông qua các diễn đàn khu vực, quy tụ các bên - kể cả các nước lớn - để biến khác biệt chiến lược thành đối thoại thực chất. Khi căng thẳng nảy sinh, ASEAN linh hoạt sử dụng ngoại giao thầm lặng, như trong các trường hợp Myanmar hay xung đột Thái Lan - Campuchia, nhằm duy trì kênh liên lạc và không gian đối thoại.

Thứ hai, về năng lực chuẩn tắc hóa, từ đối thoại ban đầu, ASEAN đã hình thành các chuẩn tắc khu vực thông qua Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC), Hiến chương ASEAN, các kế hoạch tổng thể (Blueprint) xây dựng các Cộng đồng, cho đến gần đây là Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045.

Đáng chú ý, Tầm nhìn 2045 đã có sự cải tiến quy trình ở cấp cao - quy định thủ tục hỗ trợ ra quyết định trong tình huống khẩn cấp hoặc khi khó đạt đồng thuận tuyệt đối (Hội nghị Cấp cao có thể quyết định cách đưa ra một quyết định cụ thể), đồng thời tăng vai trò Chủ tịch, củng cố Ban Thư ký và cơ chế điều phối liên trụ cột.

Thứ ba, về năng lực gắn kết, ASEAN đã và đang ngày càng chú trọng hiện thực hóa cam kết bằng các cơ chế giám sát và đánh giá (Monitoring and Evaluation - M&E), và mở rộng công thức “ASEAN Minus X” ở các khía cạnh lĩnh vực khác nhau để các nhóm nước có thể đi trước nhưng vẫn bảo đảm các quốc gia còn lại có lộ trình để theo kịp tiến độ.

. Phóng viên: Theo chuyên gia, đâu là những giá trị cốt lõi và bài học kinh nghiệm mà ASEAN có thể chia sẻ với thế giới trong việc xây dựng một cộng đồng hòa bình, thịnh vượng và bao trùm?

+ TS. Trần Thanh Huyền: Theo tôi, mô hình ASEAN ngày càng thuyết phục hơn, dù từng vấp phải nhiều hoài nghi. Vai trò trung tâm của ASEAN không còn là khẩu hiệu mà đã trở thành năng lực vận hành thực chất.

Một trong những công cụ hiệu quả là ngoại giao thầm lặng qua các kênh 1 và 1.5, giúp xử lý các vấn đề nhạy cảm mà không đẩy lên truyền thông, qua đó duy trì tính mở và bao trùm - đúng với tinh thần ASEAN 2025.

Bài học rút ra là các tổ chức khu vực cần đầu tư vào “hạ tầng đối thoại” trước khi khủng hoảng nổ ra, và cơ chế điều phối - như vai trò Chủ tịch ASEAN - phải đủ mạnh để dẫn dắt. Malaysia là ví dụ điển hình khi hòa giải giữa Thái Lan và Campuchia.

Văn kiện Tầm nhìn ASEAN 2045 tái khẳng định các giá trị đồng thuận, không can thiệp, giải quyết hòa bình tranh chấp, đồng thời nâng cấp bộ máy, tăng vai trò Chủ tịch và bổ sung quy trình ra quyết định khi đồng thuận bế tắc. Điều đó cho thấy ASEAN biết lắng nghe phản biện và điều chỉnh thể chế để thích ứng trong môi trường rủi ro cao, vẫn giữ bản sắc “thống nhất trong đa dạng” nhưng vận hành linh hoạt hơn.

ASEAN cũng duy trì sự nhân văn và linh hoạt, cho phép một số nước đi trước, nhưng vẫn hỗ trợ các nước đi sau, bảo đảm lấy người dân làm trung tâm và không để ai bị bỏ lại phía sau.

Nhờ vậy, ASEAN trở thành hình mẫu khu vực: duy trì đối thoại thực chất, đồng thuận có điều chỉnh và hành động có kết quả. Khi ba yếu tố này vận hành hài hòa, ASEAN sẽ tiếp tục củng cố vai trò trung tâm - không chỉ trong khu vực mà còn trên bình diện toàn cầu.

Tổng thống Mỹ Donald Trump dự Hội nghị Cấp cao ASEAN 2025. Ảnh: WHITE HOUSE

Khép lại địa chính trị Đông Nam Á

. Phóng viên: Một trong những sự kiện đáng chú ý năm nay là việc ASEAN chính thức kết nạp Timor-Leste. Theo chuyên gia, sự kiện có ý nghĩa lịch sử trọng đại như thế nào?

+ TS. Trần Thanh Huyền: Đây là lần mở rộng đầu tiên của khối kể từ cuối thập niên 1990, khép lại bản đồ địa chính trị Đông Nam Á và củng cố sức hấp dẫn về thể chế của ASEAN.

Sự kiện này thể hiện rõ sức mạnh mềm và sức hút thể chế của ASEAN - một “cánh cửa mở” cho các quốc gia mong muốn hội nhập khu vực, nhưng vẫn tuân thủ những chuẩn tắc rõ ràng qua lộ trình từ quan sát viên đến thành viên đầy đủ. Điều đó cho thấy ASEAN đặt niềm tin vào tiến trình cải cách và năng lực nội tại của các thành viên mới.

Cụm từ “khép lại địa chính trị Đông Nam Á” mang ba tầng ý nghĩa. Thứ nhất, về không gian, bản đồ ASEAN nay đã “đầy đủ” với 11 quốc gia lục địa và hải đảo.

Thứ hai, về đối ngoại, việc kết nạp Timor-Leste giúp các đối tác như Mỹ, Trung Quốc, Nhật hay Liên minh châu Âu (EU) làm việc với một ASEAN hoàn chỉnh, qua đó tăng hiệu quả điều phối và củng cố vai trò trung tâm trong kiến trúc Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Thứ ba, về kinh tế, thành viên mới mở ra cơ hội hợp tác trong chuỗi cung ứng, logistics, cảng biển, kinh tế biển xanh và kết nối số.

Từ góc độ học thuật, Timor-Leste là phép thử cho “phương thức ASEAN”. Quá trình 14 năm - từ khi nộp đơn năm 2011 trở thành quan sát viên năm 2022 đến khi được kết nạp năm 2025 - buộc ASEAN phải thích nghi thể chế để bảo đảm tính bao trùm nhưng không đánh mất nguyên tắc cốt lõi.

Việc kết nạp này cho thấy ASEAN đã biến “đồng thuận” từ nguyên tắc hình thức thành năng lực vận hành thực chất, thông qua cơ chế thẩm định, giám sát và phối hợp hiệu quả. Về tổng thể, đây không chỉ là bước ngoặt lịch sử mà còn là minh chứng cho sức sống bền bỉ và bản sắc “thống nhất trong đa dạng” của ASEAN - một mô hình khu vực vừa mở, vừa vững, thích ứng với thách thức của thời đại.

(Từ trái sang) Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim, Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul, Thủ tướng Campuchia Hun Manet và Tổng thống Mỹ Donald Trump tại lễ ký tuyên bố chung hòa bình ngày 26-10 tại Kuala Lumpur. Ảnh: AFP

. Phóng viên: ASEAN sẽ có những hỗ trợ cụ thể nào để giúp Timor-Leste hội nhập nhanh chóng và hiệu quả?

+ TS. Trần Thanh Huyền: Để Timor-Leste có thể bắt kịp nhịp độ hiện nay của ASEAN, thì vẫn cần sự nỗ lực rất lớn từ 3 chủ thể: ASEAN với vai trò dẫn dắt và điều phối, các nước thành viên trong vai trò hỗ trợ, và chính Timor-Leste với tinh thần chủ động hội nhập.

Thứ nhất, về phía ASEAN, khối cam kết hỗ trợ xây dựng thể chế, đào tạo nhân lực và cải thiện quy trình hành chính, giúp Timor-Leste bắt kịp nhịp chung. Tầm nhìn ASEAN 2045 cũng nhấn mạnh việc nâng cao năng lực thể chế và cơ chế ra quyết định - nền tảng cho sự hòa nhập trơn tru.

Thứ hai, ở cấp song phương, nhiều nước - trong đó có Việt Nam - đang thúc đẩy hợp tác kỹ thuật, thương mại, số hóa, giáo dục và phát triển bền vững, hỗ trợ Timor-Leste hội nhập nhanh hơn.

Thứ ba, về phía Timor-Leste, nước này cần tiếp tục củng cố năng lực kinh tế, pháp lý và hành chính công để đáp ứng tiêu chuẩn hội nhập.

. Phóng viên: Xin cảm ơn chuyên gia.

DƯƠNG KHANG