An ninh phi truyền thống ở vùng DTTS: Khi thách thức không chỉ là tiếng súng

Những thách thức này không chỉ ảnh hưởng đến an ninh mà còn cản trở sự phát triển bền vững, đòi hỏi những chính sách đồng bộ, toàn diện, gắn với đặc thù từng vùng nhằm bảo đảm an sinh, ổn định và phát triển.

Cần có chính sách đồng bộ, toàn diện, gắn với đặc thù từng vùng DTTS nhằm bảo đảm an sinh, ổn định và phát triển. Ảnh: Thạch Thảo

Những thách thức phức tạp và đa chiều

Biến đổi khí hậu và thiên tai

Biến đổi khí hậu là một trong những thách thức cấp bách đối với vùng DTTS. Tại đây, tần suất và cường độ các hiện tượng thiên tai như lũ lụt, sạt lở đất, hạn hán kéo dài ngày càng gia tăng. Đây là những ảnh hưởng trực tiếp làm suy giảm sản xuất nông nghiệp vốn là sinh kế chính của đồng bào DTTS.

Sản xuất nông nghiệp truyền thống chủ yếu dựa vào thiên nhiên và khí hậu thuận lợi, nên khi thiên tai xảy ra gây thiệt hại nghiêm trọng đến mùa màng, làm mất nguồn thu nhập và đẩy nhiều gia đình vào cảnh nghèo đói. Đồng thời, tình trạng suy thoái rừng do khai thác không bền vững làm giảm khả năng chống chịu thiên tai của môi trường tự nhiên, tăng nguy cơ xảy ra các hiện tượng lũ quét, sạt lở đất.

Những thiệt hại do thiên tai không chỉ làm tổn thương vật chất mà còn ảnh hưởng đến tinh thần, sức khỏe và an ninh sinh tồn của người dân vùng DTTS, làm gia tăng rủi ro và khó khăn trong việc duy trì cuộc sống ổn định.

Tôn giáo và vấn đề xã hội

Tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng giá trị đạo đức, tinh thần và lối sống của nhiều cộng đồng, đặc biệt là DTTS. Tuy nhiên, bên cạnh những đóng góp tích cực, tôn giáo cũng có thể trở thành nguyên nhân của những vấn đề xã hội nếu không được định hướng đúng đắn. Một số tổ chức, cá nhân đã lợi dụng tín ngưỡng, tôn giáo để truyền bá tư tưởng sai lệch, kích động chia rẽ dân tộc, tôn giáo, gây mất đoàn kết trong cộng đồng. Việc truyền đạo trái pháp luật, lôi kéo người dân tham gia các tổ chức tôn giáo bất hợp pháp làm suy giảm niềm tin vào chính quyền, ảnh hưởng đến an ninh trật tự tại địa phương.

Bên cạnh đó, hiện tượng cực đoan hóa tôn giáo, sự can thiệp từ các tổ chức nước ngoài đội lốt tôn giáo cũng tiềm ẩn nguy cơ gây bất ổn xã hội. Do đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, tổ chức tôn giáo và người dân trong việc phát hiện, ngăn chặn kịp thời các biểu hiện tiêu cực. Việc nâng cao nhận thức pháp luật, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc là giải pháp căn bản để phát huy mặt tích cực của tôn giáo, đồng thời hạn chế các tác động tiêu cực đến đời sống xã hội.

Buôn bán người và di cư tự do

Vùng DTTS, đặc biệt là các khu vực biên giới, đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng liên quan đến tình trạng buôn bán người và di cư tự do trái phép. Do điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn, thiếu việc làm ổn định, trình độ dân trí hạn chế và sự thiếu hụt thông tin, người dân nơi đây - nhất là phụ nữ và trẻ em - trở thành đối tượng dễ bị các đường dây tội phạm lợi dụng. Họ bị lừa đảo hoặc ép buộc di cư trái phép với lời hứa hẹn về công việc và cuộc sống tốt đẹp hơn ở nước ngoài.

Tình trạng này không chỉ làm suy giảm nguồn nhân lực địa phương, phá vỡ cấu trúc gia đình và cộng đồng, mà còn kéo theo nhiều hệ lụy nghiêm trọng về an ninh - trật tự xã hội. Người di cư trái phép thường đối mặt với nguy cơ bị bóc lột lao động, bạo hành, cưỡng ép kết hôn hoặc làm việc trong môi trường nguy hiểm.

An ninh lương thực và môi trường

An ninh lương thực là thách thức lớn đối với vùng DTTS do điều kiện tự nhiên khó khăn, đất đai canh tác kém, nguồn nước hạn chế và tác động ngày càng mạnh mẽ của biến đổi khí hậu. Sản xuất nông nghiệp truyền thống ngày càng gặp nhiều khó khăn, đe dọa an ninh sinh kế của người dân.

Song song đó, việc khai thác tài nguyên thiên nhiên và rừng không bền vững gây ra suy thoái môi trường nghiêm trọng, làm mất cân bằng sinh thái, ảnh hưởng lâu dài đến nguồn sống của cộng đồng dân tộc. Suy giảm tài nguyên khiến nguy cơ xung đột và mâu thuẫn xã hội tăng cao khi tài nguyên ngày càng khan hiếm.

An ninh mạng và thông tin, tội phạm và khủng bố

Với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin và mạng xã hội, vùng DTTS cũng phải đối mặt với nhiều thách thức về an ninh mạng và thông tin. Mặc dù hạ tầng công nghệ tại nhiều nơi còn hạn chế, nhưng sự lan truyền nhanh chóng của thông tin sai lệch, tin giả, các luận điệu kích động có thể làm gia tăng mâu thuẫn xã hội, phá hoại sự đoàn kết cộng đồng và giảm hiệu quả các chương trình phát triển. Sự thiếu kiểm soát thông tin khiến cho nhận thức của người dân bị ảnh hưởng tiêu cực, làm phức tạp thêm tình hình an ninh phi truyền thống và gây khó khăn cho công tác quản lý nhà nước tại vùng DTTS.

Ngoài các thách thức trên, vùng DTTS còn đối mặt với các vấn đề tội phạm như trộm cắp, cướp giật, mua bán ma túy, và thậm chí có nguy cơ bị ảnh hưởng bởi các hoạt động khủng bố hoặc cực đoan hóa. Các đường dây tội phạm quốc tế lợi dụng địa bàn vùng sâu vùng xa để vận chuyển ma túy, vũ khí hoặc các hoạt động phi pháp khác. Đây là mối đe dọa nghiêm trọng đến an ninh trật tự, sự ổn định xã hội và sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng DTTS.

Cần một giải pháp đồng bộ

Tăng cường năng lực ứng phó với thiên tai và biến đổi khí hậu

Biến đổi khí hậu và thiên tai là mối đe dọa trực tiếp và thường xuyên đối với vùng DTTS. Do địa hình phức tạp, dễ bị tổn thương trước các hiện tượng thời tiết cực đoan như lũ lụt, sạt lở đất, hạn hán, nên việc nâng cao năng lực ứng phó là yêu cầu cấp thiết. Trước hết, cần đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng có khả năng chống chịu tốt với thiên tai. Việc xây dựng đê điều, hệ thống thoát nước, đường giao thông kiên cố, hệ thống cảnh báo sớm và nơi tránh trú an toàn phải được ưu tiên để giảm thiểu thiệt hại khi thiên tai xảy ra.

Xây dựng các kế hoạch phòng chống thiên tai phù hợp với đặc điểm từng vùng miền, lấy cộng đồng làm trung tâm. Tăng cường đào tạo, tập huấn cho cán bộ địa phương và người dân về kỹ năng ứng phó, sơ tán, cứu hộ; tích hợp kiến thức về biến đổi khí hậu vào chương trình giáo dục, giúp nâng cao nhận thức và tự chủ của người dân. Sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư là yếu tố then chốt để xây dựng mạng lưới ứng phó hiệu quả, giảm thiểu tổn thất về người và của cải vật chất.

Nâng cao chất lượng y tế và giáo dục

Vùng DTTS đang phải đối mặt với nhiều khó khăn về tiếp cận dịch vụ y tế chất lượng, điều kiện vệ sinh kém, hệ thống y tế cơ sở yếu và thiếu thốn nguồn lực. Việc nâng cao chất lượng y tế sẽ giúp tăng cường sức đề kháng cho cộng đồng, giảm thiểu tác động của dịch bệnh và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Đầu tư nâng cấp các cơ sở y tế tại các xã, thôn, bản với trang thiết bị hiện đại và nguồn nhân lực chuyên môn là bước cần thiết. Đồng thời, tập trung đào tạo đội ngũ y bác sĩ, nhân viên y tế người DTTS có năng lực và hiểu biết văn hóa dân tộc, tạo sự gần gũi, tin tưởng với người dân.

Công tác truyền thông giáo dục sức khỏe cũng phải được đẩy mạnh, giúp người dân nâng cao nhận thức về phòng chống dịch bệnh, vệ sinh cá nhân và dinh dưỡng hợp lý. Sử dụng các hình thức truyền thông đa dạng, phù hợp với đặc điểm ngôn ngữ, văn hóa, địa hình vùng DTTS để đạt hiệu quả cao.

Giáo dục cũng là giải pháp then chốt cho sự phát triển lâu dài và bền vững. Cần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông và đào tạo nghề, tạo cơ hội tiếp cận tri thức, kỹ năng, giúp người dân vùng DTTS tự chủ, giảm nghèo và tăng cường khả năng chống chịu với các rủi ro an ninh phi truyền thống.

Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi nhanh chóng về kinh tế, xã hội, nhiều giá trị văn hóa truyền thống có nguy cơ bị mai một, tạo ra khoảng trống văn hóa, ảnh hưởng đến sự ổn định và phát triển bền vững của cộng đồng. Việc bảo tồn văn hóa không chỉ là lưu giữ ngôn ngữ, phong tục, tập quán, mà còn góp phần củng cố bản sắc, tăng cường sự đoàn kết, lòng tự hào dân tộc - những yếu tố then chốt để chống lại các tác động tiêu cực từ bên ngoài như tôn giáo cực đoan, tội phạm xuyên quốc gia, biến đổi khí hậu hay dịch bệnh.

Bên cạnh đó, phát huy giá trị văn hóa truyền thống còn giúp nâng cao nhận thức cộng đồng, thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, tạo sinh kế, giảm nghèo. Các chính sách bảo tồn cần gắn liền với giáo dục, truyền thông và sự tham gia chủ động của chính người DTTS. Như vậy, bảo tồn văn hóa không chỉ gìn giữ di sản mà còn là giải pháp chiến lược trong việc giữ gìn an ninh con người và an ninh phát triển ở vùng DTTS.

Quản lý và bảo vệ môi trường

Phát triển bền vững không thể tách rời với việc bảo vệ môi trường và tài nguyên thiên nhiên. Vùng DTTS có nhiều hệ sinh thái đa dạng, rừng và nguồn nước quý giá nhưng đang bị khai thác quá mức, dẫn đến suy thoái nghiêm trọng.

Thúc đẩy phát triển kinh tế xanh, khai thác tài nguyên thiên nhiên theo hướng bền vững là yêu cầu cấp thiết. Nhà nước và các tổ chức cần hỗ trợ đồng bào áp dụng các kỹ thuật canh tác thân thiện môi trường, giảm thiểu phá rừng, bảo vệ đa dạng sinh học và phục hồi rừng tự nhiên.

Các chương trình trồng rừng, bảo tồn nguồn nước, cải tạo đất bạc màu cần được mở rộng và duy trì lâu dài. Nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của môi trường tự nhiên, tạo sự tham gia tích cực trong công tác bảo vệ rừng và bảo vệ môi trường.

Việc quản lý tài nguyên thiên nhiên cần minh bạch, có sự tham gia giám sát của người dân để hạn chế các hành vi khai thác trái phép, xâm hại môi trường gây nguy cơ lâu dài cho an ninh sinh thái và sinh kế vùng DTTS.

Tăng cường công tác an ninh trật tự

Vùng DTTS, đặc biệt là các khu vực biên giới và vùng sâu vùng xa, vẫn tồn tại nhiều nguy cơ về an ninh trật tự, như buôn bán người, ma túy, tội phạm xã hội và các hoạt động trái pháp luật. Tăng cường công tác phòng chống tội phạm thông qua việc nâng cao năng lực cho lực lượng công an địa phương, phối hợp hiệu quả với các cơ quan chức năng trong và ngoài nước để ngăn chặn các đường dây buôn bán người và tội phạm xuyên biên giới. Đồng thời, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho đồng bào DTTS nhằm nâng cao ý thức chấp hành pháp luật và cảnh giác trước các thủ đoạn của tội phạm. Tạo môi trường an toàn, ổn định để người dân yên tâm sản xuất, phát triển kinh tế - xã hội.

Bên cạnh đó, cần tăng cường công tác quản lý hoạt động tôn giáo, bảo đảm đúng pháp luật và phù hợp với văn hóa bản địa. Phối hợp với các chức sắc, chức việc trong việc định hướng tín đồ, ngăn chặn kịp thời các hoạt động lợi dụng tôn giáo để tuyên truyền trái phép, xuyên tạc chính sách, gây mất đoàn kết nội bộ và tiềm ẩn nguy cơ mất ổn định an ninh trật tự.

Phát triển hạ tầng công nghệ thông tin

Trong thời đại số, hạ tầng công nghệ thông tin (CNTT) đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức, kết nối cộng đồng và phát triển kinh tế - xã hội. Vùng DTTS thường thiếu cơ sở hạ tầng CNTT, dẫn đến hạn chế trong tiếp cận thông tin chính thống, hạn chế khả năng phòng chống các nguy cơ an ninh phi truyền thống.

Đầu tư phát triển hạ tầng CNTT ở vùng DTTS, như phủ sóng internet, mạng di động và trang bị các thiết bị công nghệ cơ bản cho người dân là giải pháp cần thiết. Đây không chỉ giúp người dân tiếp cận thông tin nhanh chóng, chính xác mà còn nâng cao khả năng học tập, kinh doanh và kết nối với thế giới bên ngoài.

Đặc biệt, cần tăng cường truyền thông, giáo dục về an ninh mạng để ngăn chặn các tác động tiêu cực như tin giả, thông tin sai lệch, các luận điệu kích động gây chia rẽ xã hội. Giúp đồng bào DTTS hiểu rõ hơn về quyền lợi, nghĩa vụ và trách nhiệm của mình trong môi trường số.

Trước những thách thức phức tạp và đa chiều của an ninh phi truyền thống, vùng DTTS Việt Nam cần được quan tâm, hỗ trợ bằng những giải pháp toàn diện và bền vững. Tăng cường năng lực ứng phó thiên tai, nâng cao chất lượng y tế và giáo dục, bảo vệ môi trường, đảm bảo an ninh trật tự, phát triển hạ tầng công nghệ thông tin và xây dựng chính sách đặc thù là những yếu tố cốt lõi để thúc đẩy sự phát triển bền vững, đảm bảo an ninh và nâng cao chất lượng đời sống của đồng bào DTTS. Chỉ khi những giải pháp này được triển khai hiệu quả, vùng DTTS mới có thể phát huy tiềm năng, vượt qua khó khăn, hướng tới một tương lai ổn định và thịnh vượng.

TS Vũ Trường Giang