AI có làm suy giảm tư duy phản biện?

Những nghiên cứu mới công bố gần đây cho thấy: càng sử dụng AI nhiều, đặc biệt trong các nhiệm vụ cần suy nghĩ sâu, thì hoạt động não và kỹ năng tư duy có thể bị ảnh hưởng theo hướng tiêu cực. Tuy nhiên, mức độ ảnh hưởng phụ thuộc vào loại công việc và cách chúng ta sử dụng công cụ.

Các nhà khoa học truyền thông tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) gần đây đã công bố bản thảo nghiên cứu có tiêu đề “Your Brain on ChatGPT: Accumulation of Cognitive Debt when Using an AI Assistant for Essay Writing Task” (Bộ não của bạn khi dùng ChatGPT: Sự tích lũy nợ nhận thức khi sử dụng trợ lý AI để viết luận).

Nghiên cứu này được tiến hành với 54 người Mỹ trong độ tuổi từ 18 đến 39. Họ được yêu cầu viết bốn bài luận trong vòng bốn tháng, sử dụng một trong ba cách: ChatGPT, công cụ tìm kiếm như Google hoặc Yahoo, chỉ sử dụng bộ não (không dùng AI hay công cụ tìm kiếm).

Theo đó, trong ba bài luận đầu, hoạt động kết nối điện trong não của nhóm sử dụng ChatGPT thấp hơn hai nhóm còn lại. Nhóm dùng công cụ tìm kiếm cũng có mức kết nối thấp hơn nhóm chỉ dùng não. Đến bài luận cuối cùng, các nhóm được hoán đổi phương pháp: nhóm “chỉ dùng não” được phép dùng ChatGPT, còn nhóm “ChatGPT” phải tự viết mà không có trợ giúp. Chỉ có 18 người hoàn thành bài luận thứ tư.

Kết quả cho thấy nhóm chuyển từ dùng ChatGPT sang tự viết có mức độ kết nối điện trong não thấp hơn đáng kể so với nhóm “chỉ dùng não” ở bài thứ ba. Đồng thời, nhóm này cũng giảm cảm giác sở hữu bài viết cũng như khả năng nhớ lại các trích dẫn trong bài luận đã viết.

Dù nghiên cứu này mang lại kết quả thú vị, nhưng đây mới chỉ là một nghiên cứu nhỏ và sơ bộ trong một lĩnh vực còn rất mới. Kết luận có thể thay đổi khi có thêm các nghiên cứu quy mô lớn hơn.

Một nghiên cứu năm 2025 về việc sử dụng AI và kỹ năng tư duy phản biện cho thấy những người sử dụng AI thường xuyên hơn, đặc biệt là nhóm tuổi 17 đến 25 sẽ có khả năng tư duy phản biện giảm.

Tác giả gọi hiện tượng này là “cognitive offloading” (giảm tải nhận thức), nghĩa là giảm nhu cầu suy nghĩ độc lập do phụ thuộc vào việc tự động hóa các nhiệm vụ phân tích.

Một nghiên cứu khác năm 2025 cho thấy việc dùng AI có thể khiến tư duy phản biện chủ động chuyển sang hiểu biết thụ động theo ba cách. Thứ nhất là ghi nhớ và hiểu, từ thu thập thông tin sang xác minh thông tin. Thứ hai, là ứng dụng, từ giải quyết vấn đề sang tích hợp phản hồi của AI. Cuối cùng là phân tích, tổng hợp và đánh giá, từ thực hiện nhiệm vụ sang giám sát nhiệm vụ.

Ảnh minh họa: Việc dùng AI có thể khiến tư duy phản biện chủ động chuyển sang hiểu biết thụ động.

Cùng với đó, theo tổng quan nghiên cứu năm 2024, sự phụ thuộc ngày càng tăng vào AI để thực hiện các nhiệm vụ đòi hỏi tư duy sâu có thể làm giảm trạng thái tập trung của não bộ, bỏ bê các kỹ năng nhận thức như tính toán hoặc truy xuất thông tin, suy giảm trí nhớ, giảm khả năng tập trung và chú ý, khó áp dụng kiến thức vào tình huống mới. Đồng thời, điều này cũng có thể dẫn đến các vấn đề đạo đức và xã hội, như giảm tương tác giữa người với người và gia tăng cô lập xã hội; vấn đề sức khỏe tinh thần, như giảm tự tin.

Câu trả lời không đơn giản chỉ là “hãy dùng AI ít hơn”. Thay vào đó, hãy tránh sử dụng AI cho các công việc cần tư duy sâu, nhưng điều đó không phải lúc nào cũng khả thi. Khi công cụ AI trở nên phổ biến, chúng có thể được tích hợp vào công việc của bạn và thậm chí đôi khi còn được khuyến khích hoặc yêu cầu sử dụng.

Do vậy, hãy cân nhắc cách sử dụng AI. Nếu dùng đúng cách, AI có thể giúp khơi gợi tư duy sâu hơn, truyền cảm hứng sáng tạo và cải thiện hiệu quả công việc.

Có thể nhận biết dấu hiệu chuyển từ tư duy chủ động sang thụ động bằng những câu hỏi như: Bạn có dùng AI để xác minh thông tin thay vì tự tìm và hiểu nguồn thông tin không? Bạn có dùng AI để thực hiện ý tưởng thay vì tự mình giải quyết vấn đề không? Bạn có dùng AI để so sánh, kết nối hoặc đánh giá ý tưởng thay vì tự phân tích và tổng hợp chúng không?

Việc nhận ra sự thay đổi này sẽ giúp bạn xác định việc sử dụng AI đang hỗ trợ hay cản trở khả năng hiểu và học của bản thân.

Một bác sĩ tâm thần (người điều trị cho trẻ em và thanh thiếu niên) cho biết, ông thấy nhiều trẻ em phụ thuộc rất nhiều vào AI trong việc học tập. Từ góc độ tâm thần học, ông thấy rằng việc quá phụ thuộc vào các công cụ AI này có thể gây ra những hậu quả tâm lý và nhận thức không mong muốn, đặc biệt là đối với những người trẻ tuổi mà não bộ vẫn đang phát triển. Những kết nối thần kinh giúp tiếp cận thông tin, ghi nhớ sự kiện và khả năng phục hồi: tất cả những điều đó sẽ suy yếu nếu như lạm dụng AI quá mức.

Đồng thời, các nghiên cứu hiện nay đều chỉ ra mối liên hệ chứ chưa khẳng định nguyên nhân trực tiếp giữa việc dùng AI nhiều và giảm hoạt động nhận thức. Các nghiên cứu khoa học xem xét tác động của AI vẫn còn sơ khai và đang phát triển. Một nghiên cứu của Harvard hồi tháng 5 cho thấy, AI tạo ra năng suất cao hơn, nhưng lại kém động lực hơn.
Tuy nhiên, xu hướng chung cho thấy phụ thuộc quá mức vào AI có thể làm suy yếu khả năng tư duy sâu, ghi nhớ và sáng tạo.

Mặt khác, khi được sử dụng như một công cụ hỗ trợ, AI vẫn có thể khơi gợi ý tưởng, tăng hiệu quả làm việc, tạo động lực cho quá trình học tập. Do vậy, vấn đề không nằm ở AI, mà nằm ở cách chúng ta chọn sử dụng AI như thế nào.

Theo Healthline, Time

Lê Anh