5 tỷ đồng cho 2 đề tài khoa học thất bại: Cần câu trả lời minh bạch

Cây sâm bảy lá một hoa được trồng ở các huyện miền núi Quảng Ngãi. Ảnh: Sở Khoa học và Công nghệ Quảng Ngãi

Hai dự án - một về trồng tam thất bắc, một về bảo tồn cây dược liệu bảy lá một hoa - không chỉ thất bại mà còn để lại hàng loạt câu hỏi về trách nhiệm quản lý và hiệu quả đầu tư ngân sách. Đây không đơn giản là một vụ "nghiên cứu không thành công" mà là biểu hiện của một lỗ hổng về cơ chế giám sát và trách nhiệm giải trình trong lĩnh vực khoa học công nghệ hiện nay.

Đừng chỉ đổ lỗi cho… thời tiết

Theo thông tin chính thức, từ năm 2020-2022, Quảng Ngãi giao hai đề tài cho một công ty có trụ sở tại Hà Nội thực hiện. Một đề tài trồng tam thất bắc ở các huyện miền núi, một đề tài trồng và bảo tồn bảy lá một hoa tại Ba Tơ, Sơn Tây, Trà Bồng. Kết quả: mô hình không triển khai được, cây chết hàng loạt, hai đề tài bị hội đồng nghiệm thu đánh giá "không hoàn thành nhiệm vụ". Cảnh tượng vườn trống không, cây héo úa là minh chứng nhức nhối cho sự lãng phí.

Điều đáng nói là gần 5 tỷ đồng ngân sách đã chi cho những dự án không để lại một kết quả nào khả dĩ.

Như thường lệ, lý do được đưa ra là "thời tiết bất lợi" và "dịch Covid-19". Tuy nhiên một đề tài nghiên cứu được lập ra mà không đánh giá được yếu tố thời tiết, không có phương án dự phòng khi xảy ra thiên tai thì đó là lỗi của tự nhiên hay lỗi của con người?

Hơn thế, tại sao một công ty ở Hà Nội lại được giao thực hiện nghiên cứu trồng cây bản địa ở miền núi Quảng Ngãi? Việc chọn đơn vị thực hiện đã minh bạch, có tiêu chí năng lực không? Vì sao không ưu tiên các đơn vị, viện nghiên cứu có kinh nghiệm tại chỗ, hiểu địa phương?

Nhiều câu hỏi được đặt ra: quy trình phê duyệt, giám sát đề tài có chặt chẽ? Hội đồng nghiệm thu có thực sự độc lập không? Đánh giá giữa chừng có sát sao không? Đề tài được nghiệm thu "không đạt" sau khi đã chi gần hết ngân sách liệu có quá muộn?

Niềm tin vào nghiên cứu bị lung lay

Thiệt hại không chỉ là con số 4,9 tỷ đồng. Lớn hơn, đó là niềm tin vào đầu tư cho khoa học bị lung lay. Trong bối cảnh nền kinh tế còn nhiều khó khăn, người dân có quyền hỏi: Vì sao tiền ngân sách không được ưu tiên cho trường học, bệnh viện, mà lại đổ vào những dự án "trồng cây không ra cây"?

Với các nhà khoa học chân chính, vụ việc này càng là nỗi đau. Hình ảnh nghiên cứu khoa học rất dễ bị vấy bẩn, bị nhìn nhận như "cỗ máy đốt tiền", dù thực tế có rất nhiều nhà nghiên cứu đang miệt mài làm việc nghiêm túc.

Với sinh viên, học sinh đam mê khoa học, liệu sau những sự kiện như thế này còn giữ được lòng tin vào giá trị của khoa học? Những người trẻ có còn muốn dấn thân nghiên cứu khi thấy hệ thống vận hành thiếu minh bạch như vậy?

Hồi chuông cảnh tỉnh

Việc công an vào cuộc là tín hiệu tích cực. Nhưng bài học không dừng lại ở một vài cá nhân chịu trách nhiệm. Cần rà soát toàn bộ quy trình tài trợ, phê duyệt, giám sát và nghiệm thu đề tài khoa học cấp tỉnh. Cần kiểm tra các đề tài đang triển khai ở nhiều địa phương khác, vì rằng vụ việc ở Quảng Ngãi không phải là cá biệt.

Quan trọng hơn, cần làm rõ trách nhiệm của những người đã phê duyệt, giám sát dự án. Không thể để tình trạng "tiền nhà nước, ai tiêu thì tiêu" mãi tiếp diễn.

Nếu không có giải pháp mạnh mẽ thì không chỉ ngân sách tiếp tục bị lãng phí, mà niềm tin vào khoa học và quản lý công sẽ tiếp tục bị bào mòn.

Mong rằng vụ việc ở Quảng Ngãi sẽ là hồi chuông cảnh tỉnh cho cả hệ thống. Khoa học phải đi liền với trách nhiệm. Đã đến lúc cần cơ chế giám sát độc lập mạnh mẽ hơn, cần công khai thông tin về đề tài sử dụng ngân sách công và cần chấm dứt "văn hóa nghiệm thu qua loa".

Nếu không xử lý nghiêm, sẽ còn bao nhiêu dự án nữa "đốt tiền" rồi thất bại?

Tiểu Di